Kızılderili dondurması

Alaska'nın yabani üzümsü böğürtlensi yemişleri:
* Vaccinium uliginosum (mavi üzümsü)
* Vaccinium vitis-idaea (kırmızı üzümsü)
* Rubus arcticus (kırmızı böğürtlensi)

C. clupeaformis türü Coregonus balığı

P. cylindraceum türü Prosopium balığı

Stenodus leucichthys balığı

Kızılderili dondurması ya da Atabask dondurması (Denağinaca nivagi^[1], Değinakça vanhgiq ^[2][3], Holikaçukça nathdlod^[3], Koyukonca nonaaldlode^[4], Yukarı Kuskokvimce nemaje ^[5][6], Aşağı Tananaca nonathdlodi^[7], Tanakrosça nanehdlaad’^[8], Guçince it’suh^[9]), Alaska'da Alaska Atabaskları ile Kanada'da Kanada Atabaskları tarafından kurutulmuş ya da taze tatlısu balıkları ve sığın, rengeyiği gibi memelilerin etlerinin yağ ve yabani meyvelerle çırpacak yardımıyla karıştırılmasıyla yapılan tatlı. Et, balık, yağ, meyve ve bazen karla yapılan bu tatlı klasik dondurma tarifleriyle uyuşmaz. Merkezi Alaska–Yukon Atabaskları bunu Nuchalawoya adlı potlaç törenlerinde de sunarlar. Yapılırken söylenen şarkılara «dondurma şarkıları» denir.

Alaska Eskimoları tarafından et, yağ ve meyve karışımıyla yapılan akutaq (Eskimo dondurması) tatlısıyla benzerlik arzeder.

Kanada'nın Britanya Kolumbiyası'ndaki Kanada Kızılderilileri tarafından Shepherdia canadensis meyvesi ile diğer meyveleri çırpılıp köpürtülerek yapılan ve yine Kızılderili dondurması adıyla da anılan Sxusem adlı tatlı türüyle karıştırmamak gerekir.

İngilizcede kulfi (Hintçe क़ुल्फ़ी Urdu قلفی) için kullanılan Indian ice-cream («Hint dondurması») adıyla da karıştırmamak gerekir.

Malzeme

• Balıklar (et & yağ): turna balığı (Esox lucius), Stenodus leucichthys, Coregonus, Prosopium
• Memeliler (et & yağ): sığın, rengeyiği, ayı
• Meyveler: Vaccinium vitis-idaea, Vaccinium uliginosum, Vaccinium oxycoccos, Arctostaphylos uva-ursi, Empetrum nigrum, Rubus spectabilis, Rubus chamaemorus, Rubus strigosus, Rosa acicularis
• Ekstra tatlandırıcılar: Hedysarum alpinum

Etnografya

• Guçinler it’suh dedikleri yemeği kurutulmuş balık ile Vaccinium vitis-idaea (natł'at), Vaccinium uliginosum (jàk zheii, jak zheii, jak nalyuu), Arctostaphylos uva-ursi (dàn daih, dandaih) ve Empetrum nigrum (dineech'ùh, dineech’uh) meyvelerinin birlikte dövülmesiyle hazırlar ve içine balık yağı ile şeker katarlar^[9].
• Hanlar Kızılderili dondurmasını kurutulmuş rengeyiği etini yağ ve üzümsü böğürtlensi meyvelerle karıştırıp döverek de yaparlar^[10].
• Koyukonlar nonaaldlode («that which has been whipped up») adını verdikleri Kızılderili dondurmasını kurutulmuş turna balığı (Esox lucius), Stenodus leucichthys, Coregonus, Pasifik sombalığı gibi kuru balıkları önce haşlar sonra sıkıp suyunu süzerler ve içine sığın eti ve yağı , ayı yağı ile balık yağını (ya da Crisco marka bitki yağını) katar, köpürürcesine çırpıp sonra da içine Rubus spectabilis, Vaccinium oxycoccos gibi meyve, kuru üzüm, şeker ve bazen de süt katıp karıştırarak yaparlar^[4][11]. Koyukonlar ayrıca deneyh bete haalggaadee (moose meat with bearberries) denen yemeği sığın (Yukarı deneeje, Aşağı ve Merkezî Koyukonca deneege) eti ile Arctostaphyllos rubra (Yukarı denesh, Merkezî ve Aşağı deneyh) meyvesini karıştırarak yaparlar^[12].
• Ahtnalar sonbaharda yağ, et ve meyveleri karıştırarak huş kabuğundan yapılan saklama kaplarında kışın tüketmek üzere saklarlar.^[13]
• Denağinalar nivagi dedikleri Kızılderili dondurmasınını favori yiyecekleri arasında sayarlar ve Pasifik som balığı, Coregonus ve turna balığı ya da memeli hayvanların eti haşlanıp püre haline getirilerek sığın, rengeyiği ve Amerika kara ayısının yağıyla karıştırılır ve içine meyve (Rosa acicularis ve diğerleri) katılır^[1]. Balık yumurtası eklendiği de olur^[14].
• Değinaklar vanhgiq dedikleri Kızılderili dondurmasını balık ve sığın yağını (q’ux) karıştırarak yaparlar^[2]. Değinaklarda birkaç çeşit kızılderili dondurması görülür. Balık Kızılderili dondurması (fish Indian ice-cream) için kısaca vanhgiq denir ve bunu kuru balık ya da bu iş için özel olarak hazırlanan haşlanmış balık (ginolay) ile yaparlar. Kar Kızılderili dondurması (snow Indian ice-cream) için dhiyh vanhgiq adını kullanırlar ve bunu kar ve Coregonus balığının bağırsak yağıyla meyveleri karıştırarak yaparlar^[3].
• Holikaçuklar nathdlod dedikleri Kızılderili dondurmasını tıpkı Değinaklar gibi yaparlar ve onlarda da değişik dondurma tarifleri bulunur. Balık Kızılderili dondurması (fish Indian ice-cream, fish ice-cream) için k’inot nathdlod denir ve bunu kuru balık ya da bu iş için özel olarak hazırlanan haşlanmış balık (k’inadlagh) ile yaparlar. Kar Kızılderili dondurması (snow Indian ice-cream, snow ice-cream) için tsetł nathdlod adını kullanırlar ve bunu kar ve Coregonus balığının bağırsak yağıyla meyveleri karıştırarak yaparlar. Yağ Kızılderili dondurması (fat Indian ice-cream, fat ice-cream) için k’iq’ux nathdlod adını kullanırlar ve bunu donyağı ve Coregonus balığının yağıyla, özellikle de balığın kafasının yağıyla (gittheg-gha) meyveleri karıştırarak yaparlar^[3].
• Yukarı Kuskokvimler nemaje dedikleri Kızılderili dondurmasını balık (Coregonus ^[6]) ya da sığın (dineje) ve rengeyiği (midzish) gibi memeli hayvanların etleri ile yağını (varsa Amerika kara ayısının yağını da^[15]) meyvelerle (jija, dalnodinuts`a`, tsoltso, netl`, kwntsan`, dzilnolt`ars, niltinejija`, nin`nikotl`, dwhnikotl`, nikotl`) karıştırarak yaparlar. Önce etler haşlanır ve sonra suyu sıkılarak ince ince kıyılır. Macun kıvamına gelene kadar yağ ile karıştırılır ve sonra da içine meyve atılır. Ayrıca şeker, Hedysarum alpinum bitkisinin tatlı kökü (Indian potatoes), rengeyiği yosunu eklenir. Bu yapılan tatlı taze olarak tüketilebildiği gibi sonradan yenmek üzere dondurulur da^[5].
• Aşağı Tananalar nonathdlodi dedikleri Kızılderili dondurmasını yaparken dondurma şarkıları (ice‐cream songs) denen türde şarkıları söylerler^[7].
• Tanakroslar nanehdlaad’ dedikleri Kızılderili dondurmasını kuru et ve sığın yağını karıştırarak yaparlar^[8].
• Yukarı Tananalar Kızılderili dondurmasını eldeki malzemeye göre şekillendirir. Sığın (diniign) eti kurutularak toz haline getirilir ve huş kabuğundan kapalı kaplarda saklanır ve daha sonra bu et tozu sığın yağı ile karıştırılarak içine meyveler ya da haşlanmış Stenodus leucichthys balığının eti ve balık yumurtaları konur^[16].

Diaxsh

• Çimşiyanca (Shm'algyack) daayksh ^[17]

Metlakatla, Alaska Çimşiyanları Diaxsh adını verdikleri Kızılderili dondurmasını ya da Çimşiyan dondurmasını (Tsimpshean ice cream) Thaleichthys pacificus balığının yağını eriterek içine kar koyup elleriyle çırparlar ve yaban mersinleri katarlar. İçine şeker de eklenebilir. Dondurulduktan sonra yazın tüketilir^[18].

Kaynakça

1. http://www.subsistence.adfg.state.ak.us/techpap/tp080.pdf
2. ankn.uaf.edu: Deg Xinag Ałixi Ni’elyoy / Deg Xinag Learners' Dictionary (2007)
3. http://www.adfg.alaska.gov/techpap/tp289.pdf
4. http://www.subsistence.adfg.state.ak.us/TechPap/tp282.pdf
5. The Upper Kuskokwim People and Gathering Plants in the Upper Kuskokwim
6. http://www.rapidsresearch.com/Brown_etal__2012_WhitefishReview.pdf
7. Siri G. Tuttle, Language and music in the songs of Minto, Alaska
8. Tanacross Learnersʼ Dictionary by I. S. Arnold, G. Holton, and R. Thoman (2009)
9. Gwich'in Social & Cultural Institute
10. Nothing wasted: traditional uses of caribou
11. Liz McKenzie, Moose - Traditional Knowledge
12. Janell Smith (2007), Food customs of rural and urban Inupiaq elders and their relationships to select nutrition parameters food insecurity, health and physical and mental functioning, Florida International University, Miami
13. De Laguna, Frederica & McClellan, Catherine. Ahtna, Handbook of North American Indians, Vol. 6, Subartic. 1981. Smithsonian Institute. Helm, June (Vol. Ed.) Sturtevant, William C (Gen. Ed.)
14. James Kari (1987), Tanaina Plantlore, Dena'ina K'et'una
15. http://www.nps.gov/dena/historyculture/upload/Dichinanek%20Hwtana.pdf
16. http://www.nps.gov/ethnography/research/docs/UpperTananaEOA.pdf
17. Donna May Roberts (2010), Dictionary of Shm'Algyack, Sealaska Heritage Institute
18. Tsimpshean Indian Island Cookbook, Metlakatla (footnoted) and Cooking Alaskan by Alaskans. Published by Alaska Northwest Books, 1983.