Alaska Atabaskları

Alaska Atabaskları
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Alaska 6.400[1]
Diller
Alaska'daki Kuzey Atabask dilleri
(Ahtnaca, Denağinaca, Değinakça, Holikaçukça, Koyukonca, Yukarı Kuskokvimce, Aşağı Tananaca, Tanakrosça, Yukarı Tananaca, Guçince, Hanca)
Din
Hıristiyanlık, Animizm / Şamanizm
İlgili etnik gruplar
Atabasklar, Eyaklar, Tlingitler

Alaska Atabaskları ya da Alaska Deneleri (İngilizce: Alaskan Athabascan/Athabaskan/Athapascan/Athapaskan/Dene peoples, Alaskan Athabascans[2][3][4][5], Alaskan Athabaskans[6], Alaskan Athapaskans[7], Athabascan Indians of Alaska, Athabascan Native Americans of Alaska, Athabascan-speaking peoples of Alaska; Rusça: атабаски Аляски ya da атапаски Аляски[8]), Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin daha çok içbölgesinde Alaska Interior adı verilen İç Alaska'da birazı da güneyde Pasifik kıyılarında yaşayan ve Na-Dene dillerinin Atabask dilleri grubunun Kuzey Atabask dilleri alt grubundan dilleri konuşan Kuzey Atabasklarından, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ya da şamanist Subarktik yerlisi Kızılderili halkları. Alaska yerlilerinin beş ana kültür grubundan birini oluştururlar. Dil temelinde 11 ayrı halk olarak, Ahtnalar, Denağinalar, Guçinler, Hanlar, Değinaklar, Holikaçuklar, Koyukonlar, Yukarı Kuskokvimler, Aşağı Tananalar, Tanakroslar ve Yukarı Tananalar biçiminde sınıflandırılır. Toplam nüfusları yaklaşık 6.400[1] kişidir ve ancak çok ufak bir kısmı anadillerini konuşabilmektedir. En çok nüfusa sahip olanlar Koyukonlar ile Guçinlerdir. Siyasi, idari ve kültürel açıdan ABD'deki diğer Atabasklardan (Güney Atabasklarından Apaçiler ve Navaholar ile Pasifik Atabasklarından Hupalar) ayrılırlar. Kanada'daki aynı alt grupta (Kuzey Atabaskları) yeralan Kanada Atabasklarına dilce ve kültürce daha yakındırlar ve Guçinler ile Hanların büyük bir kısmı ile Yukarı Tananaların ufacık bir kısmı Kanada'nın Alaska'ya yakın yörelerinde de yaşarlar. Kuzey, batı ve güneyden Eskimo halklarına (İnyupikler, Yupikler, Supikler), doğudan ise ırkdaşı olan Kanada Atabasklarıyla komşudurlar. Eskimolara komşu olanlar Eskimo kültüründen kısmen etkilenmişlerdir. Rus Alaskası (1733 – 1867) döneminde Ruslarla karşılaşan Alaska Atabaskları içinde en çok Ruslaşanlar Pasifik kıyısındaki Denağinalardır. Ekonomik rahatlamaya 1971 yılında kabul edilen Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) ile kavuşmuşlar ve aynı dönemde dil ve kültürlerini serbest kullanma ve eyaletçe korunma haklarını da elde etmişlerdir. Günümüzde Ahtna ve Denağina haricindeki Alaska Atabasklarının siyasi, ekonomik, yasal ve sosyal savunucusu 1962 yılından beri Tanana Chiefs Conference adlı kâr amacı gütmeyen kabile birliğidir. ABD'deki bütün Amerika yerlileri gibi Alaska Atabasklarının da eğitim, sağlık ve idaresinden ABD İçişleri Bakanlığı bünyesinde Amerika Birleşik Devletleri'nin yönetimine ait Bureau of Indian Affairs dairesi sorumludur.

İç Alaska'da yoğunlaşan avcı ve balıkçı Atabasklar bu iç bölgedeki sayısız nehirler boyunca birkaç ailelik küçük göçebe gruplar hâlinde yaşarlar. Ayak üstü avcılık yaparlar ve avlarının peşinden giderler. Dayanıklılık ve fizik gücü yüksek insanlardır. Avları büyük ölçüde Pasifik som balığı, tavşan, rengeyiği, sığın ve boz ayıdan oluşur; bunlar kapan kurarak ya da doğrudan üzerine giderek sopa, mızrak, ok ve yay ile avlanır. Geçmişte kıtlık dönemleri oldukça yaygındı. Ayak üstü avlandıklarından ayakkabı en önemli eşyalarıdır ve esnek ve hafif kar ayakkabıları huş ağacının kabuğu (huş kabuğu) ile ham deriden yapılır. Atabasklar için en değerli ana malzeme huş ağacının kabuğudur ve bununla ayakkabı dışında kano, kızak, beşik, konut kaplaması ve mutfak gereçleri yaparlar. Giysileri deriden yapılıp doğal boyalarla renklendirilir ve oklu kirpinin dikenleriyle yapılan ve kirpi işi denen teknikle süslenirdi. Bazı Atabask grupları avı dağınık olmayıp bir arada çokça olan yerlerde uzun süreli kışlık ya da yazlık kamplarda yaşardı. En üst grup yapılaşması 30 ilâ 100 çekirdek aileden oluşan regional band, en alt yapılaşma ise 4 çekirdek aileden oluşan local band gruplarıdır. Liderlik avcı ve savaşçılar arasından seçilirdi. Evlilik, ölüm ya da çocuğun ilk başarılı avını kutlamak için potlaç adı verilen konut içi danslı şarkılı törenler yaparlar.

Halklar ve diller

Alaska yerlilerinin beş ana kültür grubundan[9] ya da kültür bölgesinden[10] birini oluştururlar. Alaska Atabaskları dil temelinde 11 ayrı halk olarak[1][11] ele alınır. Alaska ile Kanada'da konuşulan Kuzey Atabask dilleri içinde dil ve kültürce iki ana grup olarak şöyle sınıflandırılır:

A. Güney Alaska Atabaskları (İng. Southern Alaskan Athabascans)

1. Ahtnalar (Atnahwt’aene) ve Ahtnaca (Atnakenaege’)
2. Denağinalar (Dena’ina) ve Denağinaca (Dena’ina Qenaga)

B. Merkezi Alaska–Yukon Atabaskları (İng. Central Alaska–Yukon Athabascans)

a. Koyukon Atabaskları (İng. Koyukon Athabascans)
3. Değinaklar (Deg Hitʼan) ve Değinakça (Deg Xinag)
4. Holikaçuklar (Doogh Hit’an) ve Holikaçukça (Doogh Qinag). Dilce Koyukoncaya kültürce Değinaklara yakındır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 200 kişilik nüfustan anadilini konuşabilen kişi sayısı muhtemelen 12 kişidir[12]. Fakat bu dili akıcı biçimde konuşan son kişi Mart 2012'de ölmüştür[13].
5. Koyukonlar (Denaakkʼe, Dinaak̲ʼa) ve Koyukonca (Denaakkenaageʼ)
b. Tanana–Tuçon Atabaskları (İng. Tanana–Tutchone Athabascans). Tuçon grubu (Kuzey Tuçoncası ile Güney Tuçoncası) Kanada'da.
6. Yukarı Kuskokvimler (Dichinanek’ Hwt’ana) ve Yukarı Kuskokvimce (Dinakʼi). Dilce Aşağı Tananacaya kültürce Koyukonlara yakındır.
7. Aşağı Tananalar (Benhti Kokht’ana) ve Aşağı Tananaca (Benhti Kokht’ana Kenaga’).
8. Tanakroslar (Xtʼeen) ve Tanakrosça (Neeʼaanděgʼ)
9. Yukarı Tananalar (Kohtʼiin) ve Yukarı Tananaca (Neeʼaaneegnʼ, Nee'aaneek). Çoğu Alaska'da (Neeʼaaneegnʼ) ufak bir kısmı da Kanada'da (Neeʼaaneek)
c. Guçin-Han Atabaskları (İng. Kutchin–Han Athabascans)
10. Guçinler (Gwich’in) ve Guçince. Alaska (Dihaii, Neetsʼąįį, Dendu, Draan’jik, Danzhit, Gwich’yaa Gwich’in) ve Kanada'da (Van Tat, Dagudh, Teetł’it, Gwichya, Edhiitat, Nihtat Gwich’in)
11. Hanlar (Hwëch’in) ve Hanca. Alaska (Hän Hwëch’in) ve Kanada'da (Tr’ondëk Hwëch’in)

Batılılarla ilk temas döneminde tahmini nüfusları 13.000 olan Alaska Atabasklarının 1996 yılındaki nüfusları ise 11.700 kişidir[14]. Bugün ise yaklaşık 6.400 kişidir ve ancak çok az bir kısmı anadillerini konuşabilmektedir[1]. Kuzey Amerika'da Atabaskların toplam sayısı ise 200.000[1] kişidir ve çoğunluğu (170.000 den fazlası) Navaholar oluşturur.

Nüfus

Koyukon yazar Poldine Carlo, 2007

Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska Atabasklarının nüfusu ve anadillerini konuşabilen kişi sayısı:[15]

DilEtnik nüfusKonuşan nüfus
Guçince (Alaska)1,000 150
Guçince (Kanada)1,900 400
Koyukonca2,300 150
Denağinaca1,000 50
Ahtnaca650 25
Aşağı Tananaca400 25
Hanca (Alaska)60 12
Hanca (Kanada)250 7
Yukarı Tananaca300 55
Değinakça250 14
Tanakrosça200 50
Holikaçukça180 5
Kuskokvimce100 25

Tarih

Na-Dene dillerini konuşan diğer halklar gibi Atabaskların da Asya'dan Amerika'ya Eskimo-Aleut halklarından önce göç ettikleri sanılıyor. Atabaskların ataları muhtemelen yaklaşık 12.000 yıl önce son buzul çağının sonunda Bering kara köprüsünü kullanarak Sibirya'dan göç etmişlerdir[16]. İç Alaska'daki (Interior Alaska) eski arkeolojik kalıntılar, Alaska Eskimo coğrafyasının sahillerinde olduğu gibi, yaklaşık 10.000 yıl öncesine tarihlenir ve bunlar Sibirya'dakilerle yakından ilgilidir[16]. Nitekim Atabask dillerinin Sibirya'daki Ketçe başta olmak üzere Yenisey dilleri ile akraba olduğu 2008 yılında Edward Vajda başta olmak üzere uzman dilcilerce teyid edilmiştir[17]. Kuzey Amerika'da Atabaskların anayurdunun doğu Alaska ya da batı Yukon olduğu düşünülüyor[18].

Alaska Atabask Kızılderililerinin Avrupalılarla ilk karşılaşması Rus Alaskası (1733 – 1867) döneminde Ruslarla Denağinalar arasında olmuştur[14]. Bugün Denağinacada 75[19], Ahtnacada 50 kadar Rusça alıntı bulunur ve bunlar her iki halkın Ruslarla yaptığı yoğun kürk ticareti sırasında dillerine geçmiştir. Ruslardan Alaska'nın satın alımı ve sonrası erken ABD döneminde (1867 – 1915) Atabasklar kendilerine yabancı olan Avrupalılara özgü hastalıklardan kırılmışlardır[14].

Komşuluk

Brooks Sıradağlarının güneyinden Kenai Yarımadasının aşağılarına kadar Alaska içbölgesinde beş ana nehrin (Yukon, Tanana, Susitna, Kuskokwim, Copper) drenaj sahasında[20] yaşayan Alaska Atabask Kızılderilileri kuzeyde Guçin ile Koyukonlara komşu olan İnyupikler, batıda Holikaçuk, Değinak ile Denağinalara komşu olan Yupikler, güneyde Denağina ve Ahtnalara komşu olan Supikler ve Ahtnalara komşu olan Eyaklar tarafından çevrilidir. Ufacık bir alanda komşu olan Kızılderili Eyaklar hariç komşuların tamamı Eskimo halklarıdır. Kanada tarafında ise büyük ölçüde kendi ırkdaşları (Kanada Guçinleri, Kanada Hanları, Kanada Tananaları) ya da diğer Atabasklarla (Kanada Atabaskları) çevrilidir[21].

Eskimolara komşu olan Atabask bandları onlarla ticari ortaklık kurarlar[2]. Guçin ile Koyukonlar, kuzey komşuları olan İnyupik Eskimolarıyla ticarette bulunur ve onların yıllık panayırlarına katılırlar[22]. Beyazlar Alaska'ya gelmeden önce Atabasklar ile yerli komşuları arasında her zaman ticari ilişki olmuş, bu ilişkiler geldiklerinde Ruslar başta olmak üzere Beyazlarla da sürmüştür[2].

Coğrafya

İç Alaska (Interior Alaska) taygası çok zor çevre şartlarına sahiptir. Kışın aşırı soğuk (-50 olabiliyor), yazın ise sıcak (1980 lerde aşırı sıcak) olur. Yazın ayrıca sivrisinek sürüleri yoğun görülür ve yaşamı bunaltacak kadar sıkıcı hâle getirir. İrili ufaklı birçok nehir tarafından ağ gibi örülen İç Alaska'da ladin, söğüt ve huş ağaçları ana ağaç formlarıdır[2].

Küresel ısınma ve buna bağlı iklim değişikliklerinin gelecekte İç Alaska ekosisteminde önemli değişiklikler yapacağı öngörülmektedir ve burada yaşayan Atabask halklarının 6000 yıldan fazladır bu ekosisteme bağlı yaşadıpı biliniyor[23].

Sosyal yaşam

Tanana Irmağı (Tthʼituʼ) kıyısında Aşağı Tananalara ait ev, Chena (Chʼenoʼ) köyü, 1997

Her ne kadar Alaska Atabaskları lengüist ve etnologlar tarafından dil temelinde 11 halka ayrılsa da bunların hiçbiri siyasi birlik oluşturmamıştır. Bu halklar en üst düzeyde geçmişte 30 ilâ 100 çekirdek aileden oluşan ve regional band (ya da dialekt grubu) olarak adlandırılan coğrafi ve sosyal gruplar hâlinde toplanmışlardı ve bu dialekt grupları hiçbir zaman daha büyük bir üst grupta idari (siyasi) olarak toplanmamıştır[11]. İngilizcede yaygın biçimde tribe (kabile) olarak nitelendirilip adlandırılan regional band ların dil temelinde "halk" (people) ya da "kabile" (tribe) adıyla üst grupta bir araya getirilip sınıflandırılması dış kaynaklıdır, yoksa Atabask halklarının hiç biri "regional band" dışında bir üst kimliği benimsememiştir[11]. Günümüzde ABD hükûmeti federal olarak yalnızca regional band adı verilen üst yapılanmayı "Alaska yerlileri" (Alaskan Natives) adı altında köy köy tanımaktadır. Yaz kampında balık avlama ya da sonbaharda rengeyiği avlama işi regional band denilen en üst Atabask gruplaşmasında bütün grup üyeleriyle birlikte yapılırken, kışın dört kadar çekirdek aileden oluşan ve local band olarak adlandırılan küçük gruplara ayrılırlar. Her local bandın bağlı olduğu regional bandının bölgesinde kendilerine ait bir bölgesi olur ve burada küçük çapta avcılık ve kürk için tuzakçılık yapılır. Kış ortasında potlaç adı verilen törenler için bir araya gelen regional band üyeleri kunduz ve misk sıçanı gibi tuzak avcılığında tekrar local band olarak ayrılır.[11]. Atabasklarda büyük regional band gruplaşmasından ziyade küçük local band gruplaşması daha önemli toplumsal birliktelik olarak görülmektedir[11]. Kişiler aynı regional band içindeki local bandlar arasında seçim yapabilir; bu durumda seçeceği local band içerisinde bir akrabasının olması şarttır[11]. Her regional bandın (ve bir dereceye kadar da her bireyin) kendi yaşam yolları, inanç ve gelenekleri vardı[11].

Eskimolar gibi Atabasklarda da geçmişte herhangi bir resmi (formal) kabile örgütü yoktu ve insanlar yarı göçebe aile grupları olarak yaşarlardı.[16] Bu gruplar 20 ilâ 40 kişiden oluşurdu[24]. Konutları genelde yarı göçebe hayata uygun olarak geçici idi. Yarım küre biçimli kışlık evlerin iskeleti huş ağacının kabuğuyla kaplanır ve rengeyiği ya da sığın derisiyle de örtülürdü[16]. Cook Inlet Denağinalarının denize ulaşımı olsa da Atabaskların çoğu Alaska'nın denizden uzak iç bölgesinde yoğunlaşmışlardır[16].

Yaz ve bahar aylarında avcılık ve toplayıcıkla meşgul olan dağınık halk ancak işlerin durgunlaştığı kış mevsiminde kışlık köylerinde bir araya gelir ve fırsat buldukça da yakınlardaki ufak av hayvanlarını avlarlar. Bu zamanda ayrıca potlaç ve diğer topluluklarla yapılan kutlama ve şenliklere katılırlar[24].

Aile

Yazlık çadırıyla bir Koyukon ailesi, 1898

Genel olarak local band üyeleri hem anne hem de baba tarafından biribirine bir şekilde bağlıdır. Her iki tarafta da akrabalık olsa da anne tarafının daha önemli bir yeri vardır[11]. Holikaçuk ve Değinaklar hariç bütün Alaska Atabasklarında anasoyluluk görülür ve çocuk, babasının klanına değil annesinin klanına ait olur[11]. Genellikle geleneksel kültürün çekirdeğini bir kadın ve onun erkek kardeşi ile her ikisinin ailesi oluşturur. Böylece erkek kardeş ile kız kardeşinin kocası (enişte/damat) avcılık ortaklığı kurup birlikte avlanırlar. Geleneksel olarak yeni evli kocalar ilk yıl karılarının ailesinde yaşarlar ve kayınlarıyla birlikte ava çıkarlar. Bazen avcılık ortaklığıyla başlayan iki erkek arasındaki arkadaşlık çifte evlilikle sonuçlanır. Klan büyükleri (yaşlıları) evlilik, liderlik ve ticari kararları alırlar[24].

Bir kişi esas olarak annesinin klanına (clan ya da sib) aittir ve o klandan kişilerle kesinlikle evlenemez, buna karşın babasının klanından üyelerle evlenebilir. Savaş ve potlaç törenleri aynı klanın görevidir. Alaska Atabasklarında üç sib tanınır ve her sib daha küçük "aile birlikleri" olarak bölünür[11].

Ortaklık

Grup oluşumu mevcut kaynakları en verimli kullanma ihtiyacından kaynaklanır. Farklı kaynaklar farklı sayıda insan gücü gerektirdiği için, bir kişi herhangi bir yılda birkaç farklı sosyal gruba dahil olurdu. Örnek olarak, regional band denilen en üst Atabask gruplaşmasında yaz kampında balık avlama ya da sonbaharda rengeyiği avlama işi bütün grup üyeleriyle birlikte yapılır, zira her iki avcılıkta da çok sayıda insana gereksinim duyulur ve av herkese yetecek kadar boldur.[11].

Ticaret, Atabask erkeklerinin ilke olarak etkinliğidir ve kabilesinden diğer aile gruplardan erkeklerle ticaret ortaklığı kurduğu gibi yabancı kabilenin topraklarından geçerken düşmanca saldırıya uğramamak için de kabile dışı ticaret ortaklığı da yaparlar[24]. Alaska Atabaskları bir asrı aşkın süredir kürk ticaretinin çok etkin bir parçası olmuş ve Altına hücum hareketinde de yeni istihdam oluşmuş ve madencilerin eşyalarıyla tanışmışlardır[16].

Savaş

Atabasklarda komşu bandlar arasındaki ilişki her zaman kolay olmaz. Farklı gruplardan Atabasklar arasında ya da diğer Kızılderililer (özellikle de Tlingitler) ve Eskimolarla yapılan savaşlar Avrupalıların bölgeye geldiği ilk dönemlerde oldukça sık görülürdü. Bu savaşlar ani baskınlar olarak başlar ve pusu yerine oldukça açık, planlı, yumruk yumruğa, göğüs göğüse mücadele olarak sürerdi. Savaşan her iki grup da kayıplarına misilleme olarak intikam baskınları yapar ve bu kan davası hâline gelirdi. Savaşların ana sebepleri arasında daha önceki kayıpların intikamını alma ya da kadın ve mal çalma hırsı görülür. Bir kişinin ailesinden bir birey öldürülürse intikam alma o kişinin göreviydi. Bazen kan davasının sürmemesi için kan bedeli olarak öldüren taraf ölen tarafa mal öder ve kabul edilirdi. Bu kan bedeli düşman yabancı gruplardan ziyade arkadaş ya da akraba arasında görülürdü. Kan davaların çoğu regional band sorunu olarak değil local band ya da aile sorunu olarak görülür ve onlarca çözülür.[11]

Barınak

Yarı göçebe hayata uygun olarak yazlık ve kışlık kamplar için birkaç farklı konut tipi görülür[24]. Toprak üstünde sırık biçimli dallardan yapılan iskeletin huş ağacının kabuğyla örtülüp yosun kesekleriyle yalıtılması yaygın kışlık konut olsa da, Eskimo ve Aleutlardaki gibi kısmen yere gömülü kışlık konutlar da görülebiliyor[16]. Kış sonu ilkbahar başı bütün Alaska yerlileri gibi Atabasklar için de stoklanan besinlerin tükenip azaldığı zamanlardır ve bu dönemde kışlık konutlarını terkederek rengeyiği ve sığın avlamak üzere göç ederler. Erkekler geyik peşine giderken kadınlar da çocuklarla birlikte yanlarına da çadır direkleri ile rengeyiği derilerini alarak tobagan denilen kızaklara binerler ve köpeklerin çekiminde yazlık av sahalarına yönelirler. Bazı Atabasklar yazın av süresince kubbeli çadırlarda kalırlar[16].

Kış kampı birkaç haneden (local band) oluşur. Yazlık konut yapımı ve türleri bölgeden bölgeye değişse de kışlık evler birçok Atabask grubunda benzer yapıdadır. Ahşap çerçeveleri huş ya da ladin ağaçlarının kabuklarıyla kaplanıp yosun kesekleriyle örtülen ve yalıtılan yarı yarıya toprağa gömülü kışlık konutların tepesi is lekesiyle dolardı. Duman çıkış bacaları haricinde evler kışın kıvrık kar tümsekleri biçiminde görülürdü. Kışlık evlerde de bazen çeşitlilik görülebiliyor. Denağinaların kısmen gömülü toprakaltı evleri diğer Atabaskları gibi kabuk yosun karışımı ile kaplanmaz, Ruslarca barabara denilen Aleut evleri (Aleutça ulax̂) gibidir ve ahşap levhalar arası yosun ve çim kesekleriyle kaplı panolarla birleştirilirdi[11]. Değinakların (İngaliklerin) Yupik Eskimo komşularından öğrendikleri qargi (kashim) denen erkeklere özel yarı yarıya toprağa gömülü kışlık evler de görülür[11].

Müzik

Davul

Davul (plank drum) : Kasnağı daha önceden suda bekletilerek esnek hâle getirilen huş ağacı tahtasıdan yapılan çember biçimli kasnağa tüylerinden iyice temizlenip daha önceden suda bekletilmiş ham sığın ya da rengeyiği (veya günümüzde bazen koyun) derisi gerilir ve sinir ipliğiyle bağlanarak yapılır. Örnekleri değişik müzelerde bulunmaktadır[25].

El davulu (hand drum)

Davul tokmağı (drum beater) P harfi biçiminde kıvrılarak ucu yandan yarım halka olarak bağlanan değnektir.

Dans çıngırağı (dance rattles)

Şamanlarca ruhlarla olan iletişimi sağladığından davul kullanımı Hristiyanlığa geçişte misyonerler tarafından yasaklanmıştır. Bugün ise Amerika yerlileri ile Alaska yerlilerinde oldukça sık görülen alkolizm ve diğer madde bağımlılığına karşı hekimler davulu terapi (DARTNA, Drum-Assisted Recovery Therapy for Native Americans) amaçlı kullanıyorlar.[26]

Dans

Dans : Erkekler önde durarak topukları üzerinde yukarı kalkarak sallanır ve aşağı ve yandan yana kollarını sallar. Kadınlar ise erkeklerin arkasında durarak ellerinde tuttukları patiska parçalarını bileklerine kadar sallar ve davul çalmak için aşağı eğer[27].

Şarkı

Şarkı : Atabasklar için şarkılardaki anlam şarkı sırasında yapılan bir dizi koreografiden daha önemlidir. Değişik amaçlar için değişik şarkılar söylenir. Onurlandırma şarkıları (honor songs) bir kişiyi, bir klanı ya da genç erkeğin ilk avı gibi bir olayı onurlandırmak için söylenen şarkılardır. Yas şarkıları (mourning songs), ölünün arkasından duyulan üzüntüyü dile getirir. Aşk şarkıları (love songs) insanların ruhunu coşturmak için söylenir. Potlaç şarkıları (potlatch songs) potlaç denen törenlerde hediyeleşme yapılırken söylenir. Besteciye ait olan şarkılar, söylenmesi için besteci tarafından kişi ya da gruba verilir ve her şarkının bestecisi şarkıdan önce açıklanır[27].

Koyukon yas şarkıları ölüleri onurlandırmak için iş yoğunluğunun azaldığı kış mevsiminde Atabask potlacı adı verilen potlaç törenlerinde söylenir ve bu şarkılarda asla ölen kişinin adı anılmaz ve o kişinin hayatta yaptığı iyilikler ve iyi şeyler dillendirilir. Koyukon şarkıları 3 ana gruba ayrılır: 1) maskeli dans şarkıları (mask dance songs): def benzeri davullar eşliğinde Kızılderili Koyukonlar için anlamsız olan kuzey ve batı komşuları Eskimo İnyupiklerin dilinde (İnyupikçe) tipik kısa kelimelerle söylenir; 2) leğen şarkıları (washtub songs): kabuğu soyulmuş ladin ağacından bir direğin etrafında direğe bağlı hareketli bir patiska (calico) parçasını elleriyle aşağı yuları kaldırarak söylenir; 3) direk dansı şarkıları (stick dance songs): sadece Ölüler Bayramında (Feast for the Dead) uygun bir zamanda söylenir[28].

Keman müziği (fiddle music) : Günümüz Alaska Atabasklarında çağdaş Batı müziği de görülür. Geleneksel Atabask keman müziği (fiddle music) Alaska'da iki coğrafi merkezde gelişim göstermiştir. Biri 160 yıl önce 1847'de Yukon Nehrinin yukarılarında Guçin ve Hanlar arasında gelişen Upriver music, diğeri ondan yaklaşık 50 yıl sonra nehrin aşağılarında Koyukon, Aşağı Tanana ve Değinaklar arasında gelişen Downriver music[29]. Guçin ve Koyukonların keman çalma tarzları birbirinden farklıdır[14]. Guçinlerde keman (fiddle) gözde çalgılardandır ve en tanınan kemancıları arasında Bill Stevens sayılabilir[30]. Guçin kemancılığının başlangıcı Hudson's Bay Company şirketinin ticaret karakolunda çalışan kürk tüccarlarının 1847 yılında Fort Yukon'a keman getirmelerine dayanır[30]. Kanada'dan gelen bu kürk tüccarları Fransız Kanadalıların ve İskoçların ezgilerini de getirmişlerdir[14]. İlki 1983[30] yılında Fairbanks, Alaska'da yapılan Athabascan Fiddling Festival (ya da Athabascan Old-Time Fiddling Festival) adlı keman fesivalinin 29.su 2011 yılında yapılmıştır. Bu festival Atabaskların en önemli sanat etkinliklerinin başında gelir ve Atabask kemancılar hünerlerini gösterir[31].

Günümüz Atabasklarda müzik türleri (music genre) olarak ANCSA yasasıyla birlikte 1970 lerden sonra yeniden revaçta olan davul dansı (drum dancing) adlı geleneksel yerli müziği ile, keman müziği (fiddle music), country müziği (country music), soft rock ve kilise gospel müziği (Christian gospel) adlı Batı müzikleri görülür[20].

Tören ve şenlikler

Din

Animizm ve şamanizm

Animizm geçmişte bütün Atabask halkları için ortak inanç sistemidir. Bu inanç sisteminde bütün canlılar ve bazı cansız nesnelerin ruhu olduğuna inanılır. Hayvanları insanlara çeken o hayvanın ruhudur ve ruhların hoşnut edilmesi ayakta kalmak içindir.

Şamanizm ruhlar dünyasıyla görünen dünya arasından ilişkiyi düzenler. Atabask şamanları (Koyukonca deyenenh; Holikaçukça diyininh; Ahtnaca dyenen, genen) yerliler ile ruhlar arasında irtibatı sağlayan kadın ya da erkek ruh liderleridir. Şamanlar ayrıca hastalıkların tanısı yapar ve tedavisini uygular. Avın kıt olduğu dönemlerde avların yerini tespit eder[44].

Kötü ruhlar arasında Giyeg ile Nahani sayılabilir. Giyeg insanları hasta eder ve şamanın görevi Giyeg'in dikkatini dağıtarak hastayı kurtarmaktır[45]. Nahani ise orman adamıdır ve ormanda kaybolan kişilere zarar verir[44].

İnsan ruhu Yega olarak adlandırılır ve Yegalara öbür dünya için kılavuzluk etmek gerekir. Atabasklara göre insanlar ve hayvanlar biribirine çok benzerdir ve hayvanlar yegalarla iletişim kurarlar. Bir hayvana kötü muamele yapılırsa o hayvanın ruhu kötülüğü yapana kötülük yapar. Hayvan ruhları ile yaşayan insanlar arasındaki iletişimi her zaman şamanlar sağlar. Atabask kültüründe yaygın biçimde insanlarla hayvanlar arasında bağlantı kurulur. Rengeyiği, kurt ve ayıdan sonra en popüler hayvan kuzgundur[44]. Törenler temizlenmek ve korunmak için gereklidir. Bu iş için şamanın gücü (enerjisi) kullanılır. Ölen bir kişinin ruhunu (yega) sorunsuz biçimde göndermek için potlaç törenleri yapılır ve burada yiyecek ve içecek ile birlikte dans ve şarkılar yega'ya sunulur.

Şamanlardan bazen çekinilir, zira onlar iyilik yanında ruhları ya da kukla insanları musallat ederek kötülük de yaparlar[46].

Alaska Atabaskları arasında üç şamanın adı en büyük şamanlar olarak sivrilir. Bunlar, Nulato Koyukonlarından erkek Otsioza, Koyukuk Koyukonlarından kadın Noidola`an ile Kokrines-Tanana Mission grubundan erkek Kedzaludla adlı şamanlardır[47]. Hristiyanlığın yayılmasıyla birlikte şamanların güvenilirliği kaybedilmiştir. Yine de şamanizm Atabask kültürünün önemli bir parçasıdır ve Hristiyanlığa rağmen canlandırmaya çalışanlar çıkmaktadır.[46]

Kuzgun (Corvus corax) Rengeyiği, kurt ve ayıdan sonra en popüler hayvan kuzgundur[44]. Değinakçada kuzgunun gerçek adı Ça’ioxwûn ya da Tça’oxwûn [ç is surd th in thin] olsa da Değinak (İngalik) efsanelerinde kuzgundan bahsedilirken Tŏqgĭtsi’ («deden / your grandfather») adı kullanılır.[48]

Hıristiyanlık

Guçin (Neetsʼąįį Gwich’in) coğrafyasında Episcopal Kilisesi, Arctic Village, Alaska (Vashrąįį K’o˛ o˛)

Alaska içlerinde yaşayan Atabaskların Batılılarla derin temasları daha çok Hristiyan misyonerlerle olmuştur. Roma Katolik Kilisesi misyonerleri Yukon Nehri yöresini, Rus Ortodoks Kilisesi misyonerleri daha çok Denağinalar ve Değinakların yöresini, Anglikan Kilisesi misyonerleri ise Yukarı Yukon ve Tanana Nehirleri civarını mesken edinmişlerdir ve bugün adı geçen yörelerde yaşayan Atabasklar ilgili misyonerlerinin mezhebini benimsemiştir[49].

Alaska Atabask Kızılderililerinin Avrupalılarla ilk karşılaşması Rus Alaskası döneminde Ruslarla olmuştur. 1800 lerde Ruslar Cook Inlet'e kadar Denağina topraklarına geldiler ve yerlilerle kürk ticareti yapmaya başladılar[1]. Denağinalardan aldıkları kürklerin karşılığı olarak Ruslar yeni mallar getirdiği gibi Ortodoksluk olan dinlerini de getirip yaydılar. Bir asırdan fazla bir zaman önce Ruslar Denağina topraklarındaki ilk kiliselerini Eklutna köyünde inşa ettiler. 1963 yılınde restorasyonu yapılan kilise bugün dahi ayakta durmakta ve ziyaretçi çekmektedir[50]. Denağinaların çoğu Ruslar gibi Ortodoks Hristiyandırlar[1].

1800 lerde Avrupalı beyazlarca tanışan Alaska Atabaskları, önce kürk tüccarlarıyla, sonra da Yukon ve Koyukuk nehirlerinin kıyılarına kurulmuş olan ticaret postalarına lojistik destek vermek için gelen buharlı gemiler ve gemilerle birlikte gelen yeni insanlarla karşılaşmış, en sonra da tüccarların açtığı izlerden Hristiyan misyonerler yerlilerin "ilkel" ("primitives"[51]) ruhlarını kurtarmak için gelmişlerdir. Rus Alaskası döneminde Ruslarca Ortodoks Hristiyan yapılan Koyukonların çoğu ABD hükûmetinin Alaska'yı 1867 yılında Ruslarlardan satın almasından sonra Katolik ya da Protestan mezhebine geçmişlerdir. 1900 yılına gelindiğinde neredeyse bütün Alaska Atabaskları uygulamada tamamen olmasa da ismen Hristiyan olmuşlardı[51]. Hristiyan misyonerlerce misyon okullarında çoğu kez yalnızca dini eğitim verilmiş ve öğrenciler İngilizce konuşmaya zorlanmıştır[51][52].

Ekonomi

Avcılık ve toplayıcılık

Sığın (Alces alces gigas) Atabaskların en temel besin kaynağıdır. Chugach State Park, Alaska, 2005

Alaska Atabaskları yarı göçebe avcı ve toplayıcı[16] halklardan olup geçimlerini yaban hayvanları ile balıkları avlayarak ve yaban bitkilerini toplayarak sürdürürler ve ana besinlerini büyük ölçüde rengeyiği, sığın ve som balığı oluşturur[16]. Avladıkları yaban hayvanları arasında rengeyiği (Rangifer tarandus granti), sığın (Alces alces gigas), Amerika bizonu (Bison bison athabascae), Dall yaban koyunu (Ovis dalli), Kayalık Dağlar keçisi (Oreamnos americanus), boz ayı (Ursus arctos horribilis), Amerika kara ayısı (Ursus americanus), boz kurt (Canis lupus pambasileus ile Canis lupus tundrarum) kızıl tilki (Vulpes vulpes alascensis), Kutup tilkisi (Vulpes lagopus), Kanada vaşağı (Lynx canadensis), Kutup porsuğu (Gulo gulo luscus), Amerika sansarı (Martes americana), kakım (Mustela erminea), gelincik (Mustela nivalis), Amerika vizonu (Mustela vison), Kuzey Amerika su samuru (Lontra canadensis), kunduz (Castor canadensis), misk sıçanı (Ondatra zibethicus), oklu kirpi (Erethizon dorsatum myops), Amerika kızıl sincabı (Tamiasciurus hudsonicus), Arktika gelengisi (Spermophilus parryii), Alaska marmotu (Marmota broweri), Amerika tavşanı (Lepus americanus) gibi kara memelileri ile değişik kuş (özellikle de ördek ve kaz gibi su kuşları) ve balık (daha çok Pasifik sombalığı) türleri gelir.

Tanana Irmağı (Tthʼituʼ) kıyısında Aşağı Tananalara ait balık kampı, 1997

Alaska içbölge Atabaskları yarı göçebe olduklarından son derece hareketli insanlardır. Zira avcılık ve toplayıcılık kaynakları oldukça geniş bir alana yayılmış olduğundan bu kaynakları elde edebilmek için bir bölgeden diğer bir bölgeye geçici göç etmeleri gerekiyordu. Yaz ve sonbahar başlarında balık kamplarına, sonbahar sonlarında rengeyiği avcılığına, ilkbaharda ise sığın avcılığına yönelirler. Alaska tarihi boyunca kürk ticaretinde etkinliği olan halklardır[16].

Alaska Atabask coğrafyasının çeşitlilik göstermesi farklı grupların farklı besinlere yoğu olarak yönelmesini sağlamıştır. Güneyde Pasifik okyanusuna açılan Cook Inlet yöresinde Denağinalar bol kaynaklı deniz memelilerini avlarken, eskiden İngalik adıyla anılan Değinaklar ve Aşağı Koyukon halkları Bering Denizinden nehirlere geçip içbölgenin yukarılarına yumurta dökmek için gelen som balıklarını avlayıp kurutmak için yılın büyük bir kısmını burada geçirirler. Değinakların diğer gruplara göre çok ve daha özel balıkçılık aletleri vardır. Kuzeyde Brooks Sıradağları eteklerindeki Chandalar Nehri civarındaki Guçinler zamanlarının çoğunu rengeyiği ve Dall yaban koyunu gibi iri avlayarak geçirirler[11].

Atabask erkeklerinin gözde iri avları arasında rengeyiği, sığın ve ayı gelir. Bunları avlamak için ok ve yay kullanılır[16].

Guçin topraklarında Chandalar Nehri

Rengeyiklerin eti besin, derisi giysi ve sinirleri de dikiş ipliği olarak kullanılır. Boynuzları ise araç gereç yapımında idealdir. Geçmişte birkaç aileden oluşan ufak gruplar hâlinde toplanarak sonbahardaki göç mevsiminde geyiklerin güzergâhı boyunca tahta çitlerle çevrili tuzak ağılı (corral) yaparlardı. Rengeyiklerini kadınlar ve çocuklar hep birlikte sürerek ağılın daracık açıklığından ağıla girip tuzağa düşmesinı sağlar, erkekler de oklarla geyikleri avlarlardı. Etlerin bir kısmı depolanırdı. Bu depoların bazıları yeraltına yapılır ve ayı ve Kutup porsuğu gibi yırtıcı hayvanların çalmaması için üzerleri çim kesekleri ya da taşlarla örtülürdü. Av çok başarılı olursa aileler kışın donmaması için evlerine yakın yaptıkları depoların üzerini yosun kesekleriyle yalıtır sonra da üzerini huş kabuğu ile kaplardı. Aileler bahara kadar kışlık konutlarında kalırdı. Yazın üremek için denizden ırmaklara büyük sürüler hâlinde geçen Pasifik som balığı türleri de avlanır ve bu balıklar temizlenip dumanda tütsülendikten sonra kışın tüketmek için saklanırdı. Kaynaklar yetersiz olduğunda bazen kış bitiminde ilkbaharda gıda sıkıntısı yaşanırdı. Rengeyikleri bazen değişik sebeplerle nufus azalması yaşar ve geleneksel göç yollarını değiştirir. Geyikler avlanmaz ve balık avı da yetersiz olursa tavşan, kuş ya da som dışı diğer balıklara (Coregonus, Prosopium, Thymallus arcticus vb.) yönelirler. Fakat her zaman bu yeterli gelmeyebilir ve kıtlık da görülebilirdi[16].

Merkezi Alaska–Yukon Atabaskları Yukon Nehri drenajında huş ağacı kabuğundan yapılan kanolarla sudaki sığın geyiklerini avlarlar[53].

Orman bizonu (Bison bison athabascae)

Amerika bizonunun günümüzde neredeyse tehdit altındaki türler (NT) kategorisinde olan kuzey Alaska'daki orman bizonu (Bison bison athabascae) ile Güney Alaska'daki ova bizonu (Bison bison bison) adlı iki alt türü (ya da ekotipi) de geçmişte Alaska'da yaşarken soyları yakın dönemde 1900 lerde tükenmiştir[54]. Orman ya da dağ bizonu (Bison bison athabascae) alt türü Alaska ve Kanada'daki Kuzey Atabask topraklarında geçmişte asırlar önce oldukça yaygın avlık en iri kara memelisiydi[55]. Bizon kemiklerine İç Alaska ve Kanada'daki arkeolojik sitlerde rastlanmıştır. Atabasklar bizonu kar ayakkabılarıyla köpeklerin yardımıyla mızrak ok ve yay ile avlarlardı. Eti kışın kullanmak üzere kurutulur, derisi de giyecek yapımında kullanlırdı[54]. Ova bizonu ya da bayağı bizon (Bison bison bison) alt türünün soyu Alaska'da tükendikten sonra 1928 yılında Alaska Av Komisyonu (Alaska Game Commission) tarafından günümüzde Delta Junction denen bölgeye dışarıdan getirilmiş, sonra da buradan daha güneyde yeralan Farewell ile Chitina yörelerine nakledilmiştir[56]. Günümüzde Alaska'nın güneyinde ova bizonunun 4 sürüsü vardır ve toplam sayısı 900 baştır[54]

Hedysarum alpinum

İngilizcede Indian potato («Kızılderili patatesi») ya da wild potato («yabani patates») ve wild carrot («yabani havuç») adları verilen Hedysarum alpinum (Aşağı Tananaca troth, Ahtnaca tsaas) adlı bitkinin kökleri bütün Alaska Atabasklarınca yenir[57][58].

Laponya'dan Sibirya'ya kadar bütün Kuzey Avrasya yerli halkları gibi Alaska Atabasklarında da huş ağacı ve kabuğu (huş kabuğu) en önemli ve değerli malzemedir. Avrasya'da değişik huş türleri kullanılırken, Kuzey Amerika'da daha çok kâğıt huşu (Betula papyrifera) türü kullanılır. Kâğıt huşunun (Ahtnaca k’ey, Denağinaca q'eytsay, Değinakça q'eyh, Holikaçukça q'iyh, q'eyh, Tanakrosça k'įį, Yukarı Tananaca k'įį, Guçince kʼìi) daha çok kabuğu kullanılır ve bu kabukla kar ayakkabısı, kano, kızak, beşik, konut kaplaması ve mutfak gereçleri yaparlar[59].

Köpekler Alaska Atabaskları için at gibi yardımcı olan hayvandır. Geleneksel Atabask yaşamında köpeklerin sığın ve rengeyiğini kovalayıp istenen yöne sürmek, kızak ve tobagan çekmek, et ve deri gibi yükleri taşımak gibi birçok yararı görülür. Rengeyiği derisinden yapılan ve köpeklerin sırtına bağlanıp yüklenen çantalara köpek çantası (dog packsack) denir ve içine taze ya da kurutulmuş et konarak kamp ya da köye taşıtılır. Bu köpek çantalarına Alaska'da Guçin, Koyukon, Tanana ve Denağinalarda, Kanada'da ise Han, Tuçon ve diğer Batı Kanada Atabasklarında rastlanır. Köpek çantaları sert olduğu için daha çok rengeyiğinin bacak derisinden yapılır ve dış yüzeyine kürk geçirilerek dikilir. Biçimi köpeğin anatomisine uygun olarak uzun ovaldir. Çantanın bağlama kayışları sığın derisinden yapılır. En irileri 25-50 pound yük taşıyabilirler[60]. Köpek kızakları esas olarak Eskimoların en eski ve yaygın ulaşım ve taşıma aracıdır. 19. yüzyılda İç Alaska'ya gelen Avrupalı kürk tüccarlarının gözlemlerine göre köpek kızağı yalnızca Eskimolara komşu olan Koyukon, Değinak ve Holikaçuk gibi Atabask halkları kullanıyordu. Bunlar köpek kızaklarını Yupik ve Eskimo komşularından öğrenmişlerdir. Zira Guçin, Tanana, Ahtna ve diğer Atabasklar köpek kızağını kullanmaz, kızak ve tobaganlarını kendi elleriyle çekerler, köpekleri daha çok sırtında yük taşıyacak hayvan olarak kullanırlardı. İç Alaska'da Koyukon, Değinak ve Holikaçukların dışındaki diğer Atabasklarda köpek kızaklarının yaygınlaşması ancak Rus ve Hudsons Bay Company şirketinin kürk tüccarları bölgeye kızaklarıyla gelmesinden sonra olmuştur[61].

Geleneksel av araçları arasında en çok kullanılanı ok ile yaydır. Atabasklarda 2 tip ok görülür. Fazla keskin olmayan küt uçlu oklar ufak avlar ve kuşlar için kullanılırken, uzun kemik uçlu oklar rengeyiği avlamada idealdir[62].

Ulaşım

Avcılık, yolculuk ve taşımacılıkta kullanılan geleneksel Atabask taşıtları kano ile kızaktır[16].

Köpek kızakları esas olarak Eskimoların en eski ve yaygın ulaşım ve taşıma aracıdır. 19. yüzyılda İç Alaska'ya gelen Avrupalı kürk tüccarlarının gözlemlerine göre köpek kızağı yalnızca Eskimolara komşu olan Koyukon, Değinak ve Holikaçuk gibi Atabask halkları kullanıyordu. Bunlar köpek kızaklarını Yupik ve Eskimo komşularından öğrenmişlerdir. Zira Guçin, Tanana, Ahtna ve diğer Atabasklar köpek kızağını kullanmaz, kızak ve tobaganlarını kendi elleriyle çekerler, köpekleri daha çok sırtında yük taşıyacak hayvan olarak kullanırlardı[61].

Alaska içbölgesinde huş ağacı kabuğundan kanolar bakır ve çelik bıçaklarla yapılır ve bunlar su ulaşımında yaygın olarak kullanılan hafif ve sağlam taşıtlardır[53]. Kanoların kavak ağacından yapılan iskeleti huş ağacı kabuğu ile sığın geyiğinin derisiyle kaplanır[24]. Atabask kanolarının iskeleti ladin kerestesinden, kaplaması huş ağacının kabuğundan, bağlamaları ladin kökünden yapıldıktan sonra kalafat olarak da ladin reçinesi kullanılır[62].

Ticaret

Doğal bakır (native copper; Ahtnaca tsedi) güney-orta Alaska ile kuzeybatı Yukon'daki Ahtna, Denağina, Tuçon, Yukarı Tanana, Aşağı Tanana gibi Atabasklar ile Tlingit ve Çugaç Supiklerinden Eskimoların bildiği metallerdendir ve bakırdan imal edilen bıçaklar Ahtna, Tuçon ve Yukarı Tananalar tarafından ayı ya da insan ödürmek için kullanılıyordu[63]. Alaska'daki Batı Guçinleri diğer Kızılderililerden daha çok bakır bıçak alırlardı[64].

Şirketleşme

DOYON merkez binası, Fairbanks, Alaska
Alaska Yerli Bölge Şirketleri etki sahası. 3 tanesi Atabasklara aittir: Doyon Ltd (Merkezi Alaska–Yukon Atabaskları), Cook Inlet Region Inc (Denağinalar), AHTNA Inc (Ahtnalar)

Rus Amerikası döneminde ABD'nin Ruslarla birlikte idare ettiği Alaska'yı 1867 yılında Rus İmparatorluğundan satın almasından bu yana 100 yıldır çözülemeyen yerlilerinin (Eskimo ve Kızılderililerin) toprak taleplerini çözmek üzere ABD Kongresinde 18 Aralık 1971 tarihinde başkan Richard Nixon tarafından imzalanarak yürülüğe giren ve ABD tarihinin en büyük toprak talebini karşılayan yasa olan Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA , Alaska Native Claims Settlement Act) gereğince kurulan 13 yerli bölge şirketinden 3 tanesi Atabasklara aittir ve bu bölge şirketleri de yerli köy şirketlerine ayrılır. Köy şirketleri topraklarının yüzey hakkına sahiptir, fakat bölge şirketleri hem köy şirketlerinin hakkına hem de toprakların yeraltı hakkına sahiptir.

Yerli Köy Şirketi Yerleşim Yerli Bölge Şirketi Atabask halkı
Alexander Creek Inc. Alexander Creek Cook Inlet Region, Incorporated Denağinalar
Baan-o-yeel kon Corporation Rampart Doyon, Limited Yukarı Koyukonlar
Bean Ridge Corporation Manley Hot Springs Doyon, Limited Yukarı Koyukonlar
Beaver Kwit'Chin Corporation Beaver Doyon, Limited Guçinler ve Koyukonlar
Caswell Native Assoc. Inc. Caswell Cook Inlet Region, Incorporated Denağinalar
Chalkyitsik Native Corporation Chalkyitsik Doyon, Limited Guçinler (Draan’jik Gwich’in)
Chilkaloon Moose Creek Native Assoc. Chickaloon Cook Inlet Region, Incorporated Denağinalar
Chitina Native Corporation Chitina Ahtna, Incorporated Ahtnalar
Danzhit Hanlaii Corporation Circle Doyon, Limited Guçinler (Danzhit Hanlaih Gwich’in)
Deacons Landing Inc. Deacons Landing Doyon, Limited
Deloycheet Inc. Holy Cross Doyon, Limited Değinaklar
Dineega Corporation Ruby Doyon, Limited Yukon Merkezî Koyukonları
Dinyea Corporation Stevens Village Doyon, Limited Yukarı Koyukonlar
Doratoi Inc. Falt Doyon, Limited
Dot Lake Native Corporation Dot Lake Doyon, Limited Tanakroslar
Eklutna Inc. Eklutna Cook Inlet Region, Incorporated Denağinalar
Evansville Inc. Evansville Doyon, Limited Koyukuk Merkezî Koyukonları
Forty-Mile Inc. Chicken Doyon, Limited
Gakona Corporation Gakona Ahtna, Incorporated Ahtnalar
Gana-a'yoo Limited Galena Doyon, Limited Yukon Merkezî Koyukonları
Gana-a'yoo Limited Kaltag Doyon, Limited Aşağı Koyukonlar
Gana-a'yoo Limited Koyukuk Doyon, Limited Yukon Merkezî Koyukonları
Gana-a'yoo Limited Nulato Doyon, Limited Aşağı Koyukonlar
Grouse Creek Corporation Grouse Creek Doyon, Limited
Gwitchyaazhee Corporation Ft. Yukon Doyon, Limited Guçinler (Gwich’yaa Gwich’in)
Hee-yea Lingde Corporation Grayling Doyon, Limited Holikaçuklar
Hungwitchin Corporation Eagle Doyon, Limited Hanlar
Iliamna Native Corporation Iliamna Bristol Bay Native Corporation Denağinalar
Ingalik Inc. Anvik Doyon, Limited Değinaklar
Kenai Native Assoc. Inc. Kenai Cook Inlet Region, Incorporated Denağinalar
Kian Tr'ee Corporation Canyon Village Doyon, Limited
Kluti-Kaa Corporation Copper Center Ahtna, Incorporated Ahtnalar
Knikatnu Inc. Knik Cook Inlet Region, Incorporated Denağinalar
Kokrines Ic. Kokrines Doyon, Limited Yukon Merkezî Koyukonları
K'oyitl'ots'ina Limited Hughes Doyon, Limited Koyukuk Merkezî Koyukonları
K'oyitl'ots'ina Limited Huslia Doyon, Limited Koyukuk Merkezî Koyukonları
K'oyitl'ots'ina Limited Alatna Doyon, Limited Koyukuk Merkezî Koyukonları
K'oyitl'ots'ina Limited Allakaket Doyon, Limited Koyukuk Merkezî Koyukonları
Lime Village Co Lime Village Calista Corporation Denağinalar
Little Lake Louise Inc. Little Lake Louise Ahtna, Incorporated Ahtnalar
Lower Tonsina Inc. Lower Tonsina Ahtna, Incorporated Ahtnalar
Medfra Native Council Inc. Medfra Doyon, Limited Yukarı Kuskokvimler
Mendas Cha-ag Native Corporation Healy Lake Doyon, Limited Tanakroslar
Mentasta Inc. Mentasta Lake Ahtna, Incorporated Ahtnalar
Minchumina Natives Inc. Lake Minchumina Doyon, Limited Yukarı Koyukonlar
MTNT Limited McGrath Doyon, Limited Yukarı Kuskokvimler
MTNT Limited Nikolai Doyon, Limited Yukarı Kuskokvimler
MTNT Limited Takotna Doyon, Limited Yukarı Kuskokvimler
MTNT Limited Telida Doyon, Limited Yukarı Kuskokvimler
Nebesna Native Group Inc. Nebesna Ahtna, Incorporated Ahtnalar
Neechootaalichaagat Corporation Birch Creek Doyon, Limited
Neechootaalichaagat Corporation Kantishna Doyon, Limited
Ninilchik Natives Assoc., Inc. Ninilchik Cook Inlet Region, Incorporated Denağinalar
Nondalton Native Corporation Nondalton Bristol Bay Native Corporation Denağinalar
Northway Natives Inc. Northway Doyon, Limited Yukarı Tananalar
Pedro Bay Corporation Pedro Bay Bristol Bay Native Corporation Denağinalar
Point Possession Inc. Point Possession Cook Inlet Region, Incorporated Denağinalar
Salamatoff Native Assoc. Inc. Salamatoff Cook Inlet Region, Incorporated Denağinalar
Seldovia Native Assoc. Inc. Seldovia Cook Inlet Region, Incorporated Denağinalar
Seth-do-ya-ah Corporation Minto Doyon, Limited Aşağı Tananalar
Slana Native Corporation Slana Ahtna, Incorporated Ahtnalar
Talzina Inc. Tazlina Ahtna, Incorporated Ahtnalar
Tanacross Inc. Tanacross Doyon, Limited Tanakroslar
Tetlin Indian Reservation Tetlin Doyon, Limited Yukarı Tananalar
Tihteet'aii Inc. Birch Creek Doyon, Limited Guçinler (Dendu Gwich’in)
Toghotthele Corporation Nenana Doyon, Limited Aşağı Tananalar
Tozitna Limited Tanana Doyon, Limited Koyukonlar
Twin Lake Native Group Inc. Twin Lake Ahtna, Incorporated Ahtnalar
Tyonek Native Corporation Tyonek Cook Inlet Region, Incorporated Denağinalar
Venetie Indian Reservation Venetie Doyon, Limited Guçinler (Neets'aii Gwich'in)
Wisenak Inc. Wisenak Doyon, Limited
Yedetena Na Corporation Cantwell Ahtna, Incorporated Ahtnalar
Yedetena Na Corporation Chistochina Ahtna, Incorporated Ahtnalar
Zho-Tsa, Inc. Shageluk Doyon, Limited Değinaklar

Kültür

Giyim kuşam

Giysi

Guçinlere ait boncuk işi boyunluk, önceki büyük reis Clarence Alexander

Geleneksel Atabask giyimi rengeyiği ile sığın geyiği derisinden yapılır[24] ve bölgesine göre de değişkenlik gösterir[24]. Geyik derili çizme ve mokasenler giyim kuşamın önemli parçasıdır. Mokasenlerin stili koşullara bağlı olarak değişkenlik gösterir. Kadınlar geleneksel olarak deri dikiş ustası olsa da Atabasklarda hem kadınlar hem de erkekler bu konuda ustadırlar[24]. Erkeklerin boncuk işlemeli ceketleri olur[24]. denizdişi kabuğundan yapılan boyunluk kolye kabile reisleri tarafından kullanılır[24]. Erkek ve kadınlar boncuklu tunik giyerler[24]. Kadınların dans ederken kullandıkları çizmeleri de boncuk işlemelidir[24].

Geleneksel Atabask erkek giyimi olarak rengeyiği derisinden yapılan daracık pantolon ile üste giyilen ve önden ve arkadan kasıkları ve popoyu örten V biçimde sivri üçgen kuyruk uzatımlı gömlekler (tunik) kullanılır. Hem pantolon hem de gömlekler yoğun biçimde kirpi dikeni (daha çok eskiden) ya da boncuk (sonraları) ile bezelidir. Dünyanın değişik yörelerindeki müzelerde görülen elbise örnekleri 19. yüzyılın sonlarında kürk ticareti sırasında Atabask topraklarına gelen zengin koleksiyonerlerin topladığı örneklere dayanır[16].

Yetişkinlerin giysileri büyük ölçüde rengeyiği derisinden yapılırken, battaniye ve çocuk parkalarında yumuşak ve sıcak tutması için tavşan kürkü kullanılır[16].

Alaska'da kar ayakkabısını en fazla kullanan yerli halk Alaska Atabasklarıdır ve bunlar kar ayakkabılarını daha çok huş ağacının kabuğundan imal ederler. Alaska Atabaskları kışın çok yaygın biçimde kar ayakkabılarını kullanarak yaya yürür ve seyahat ederler[6]. Atabask dillerinde kar ayakkabısı için kullanılan adlar: Denağinaca ush, Ahtnaca ‘aas, Değinakça oyh, Holikaçukça oyh, Koyukonca osh (Yukarı Koyukonca), oyh (Aşağı ve Merkezî Koyukonca), Tanakrosça aayh, Yukarı Tananaca aayh ya da aay, Guçince (Vuntut Gwich'in) aih, Hanca (Tr'ondëk Hwëch'in) ‘a. Ahtnalar ‘aas dışında da tsidatl’uuni, tsedatl’uun, tsistl’uuni (hill snowshoe) ve datsaaggi (temporary snowshoe) gibi farklı kar ayakkabıları da kullanır.

Takı ve beden süslemesi

Eskimo (İnyupikler, Yupikler, Supikler) ve Kızılderili (Çimşiyanlar, Haydalar, Tlingitler) komşularında görülen labret geleneğine Atabasklarda rastlanmaz.

Sanat

Sığın kılından boncuklu kutu, Fairbanks, Alaska

Alaska Atabasklarının sanatı Alaska yerli sanatı içinde değerlendirilir. Geleneksel malzeme ve teknoloji her bölgenin kendi kaynağına göre şekillenir. Geleneksel malzemeler taş, boynuz, ahşap, kemik ve huş kabuğundan oluşur ve bunlarla ev, kano, kızak, kar ayakkabısı, giyim kuşam eşyaları ile mutfak kapları yapılır[24]. Tarihöncesi dönemden beri Atabasklar oklu kirpi dikeni (kirpi işi), bitki tohumu (çekirdek) ve denizdişi kabuğunu giyim süslemesinde kullanmışlardır. Tarihsonrası dönemde ise Atabask kadınlarının zenginlik sembolü olarak tasarımlarda boncuk kullanılmaya başlanmıştır. Bu boncuklar Avrupalılarca değiş tokuş yöntemiyle Alaska içlerine sokulmuştur. Boncuklarla birlikte yeni tasarım yolları da açılmıştır ve bunlardan biri de Kanada'daki Katolik misyonerlerce 19. yüzyılda Alaska'nın batısına kadar yerlilere öğretilen çiçek tasarımlarıdır. Bu boncuk işi çiçek tasarımları günümüzde de yapılmaktadır[16].

Atabask halklarının çoğunda uzun boyunbağı biçimli kolyeler saygınlık göstergesidir ve bunlar denizdişi kabuklarıyla ya da boncukla bezeli oldukça dekoratif kullanımlık aksesuarlardır[16].

Atabask kadınları seyehat ederken bebeklik çağındaki küçük çocuklarını sırtlarında taşırken sığın derisinden yaptıkları "bebek bağı" denilen kemer tipli geniş bağları kullanırlar ve bunlar yoğun biçimde boncukla bezelidir. Günümüzdeki ağır boncuklu bebek bağlarının yapım stilleri hemen hemen aynıdır ve bunlar Kanada'dan gelen Avrupalı misyonerlerin öğrettiği çiçek tasarımlarıyla doludur[16].

Alaska Atabasklarının tarihinde maske yapımı ve kullanımı görülmez[68] ve Yupik maskeleri gibi sanat ürünlerinin ortaya koyan Yupiklere komşu olan Atabasklarda ancak son dönemde çağdaş sanatçılar tarafından etkilenme sözkonusudur ve bunların içinde Kathleen Carlo-Kendall‎ öne çıkar.

Mutfak

Etler, kızartılarak ya da haşlanarak pişirilir ve taze tüketildiği gibi, kurutularak ya da dumanda tütsülenerek kışın tüketmek için saklanır. Balıklar ise taze tüketildiği gibi, kurutularak ya da özellikle som balıkları tütsülenerek tüketilir. Balıklar (özellikle de som balığı kafaları) bazen de bir süre bekletilip fermente edildikten sonra kullanılır. Balık yumurtası ya taze ya da kurutularak, bazen de fermente edilerek kullanılır.

İç Alaska Atabaskları için ana geçim ve besin kaynağı sığındır[69] .

Örgütleşme

Sağlık

Alaska'da ve bütün Alaska yerlilerindeki sağlık sorunları arasında ilk sırayı alkolizm alır. Alaska Yerli Komisyonu (Alaska Native Commission) tarafından 1994 yılında yapılan bir uyarıya göre alkol tüketimi Alaska yerlileri arasında böyle devam ederse kalıcı sosyal, kültürel ve duygusal bozunuma uğrayacağı kaçınılmaz sonuçtur.[73]. Alaska Atabasklarında da bu genel durum gözlenir. Aşırı alkol tüketimi ve buna bağlı gelişen alkolizm, Atabaskların aile ve sosyal düzenlerini yıkıcı etkiye sahiptir. Atabasklara alkolü önce Ruslar, daha sonra da Amerikalı ve Kanadalılar getirmiş ve yaygınlaştırmıştır. Geçmişte Hristiyan Batılıların getirdiği alkol ve buna bağlı gelişen alkolizmden kurtulmak için Alaska Atabasklarının köktendinci Hrıstiyanlığa (Fundamentalist Christianity) sığınarak alkolizmi yenebileceği savunulmaktadır. Köktendinci Hristiyanlık ile eski Atabask hukuku arasında belirgin bir benzerlik bulunduğu iddia edilir[49].

Simalar

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. 1 2 3 4 5 6 7 ANKN: Athabascans of Interior Alaska / Alaskan Athabascans
  2. 1 2 3 4 5 6 Athabascans of Interior Alaska : Appendix A : Brief Description of Alaskan Athabascan Culture
  3. ↑ Appendix E: Race Code List
  4. ↑ South Dakota Department of Education, Race/Ethnicity Guidance, Race Identification
  5. ↑ Athabascan Conference + Exhibition : Seven branches of Athabascan
  6. 1 2 Alaska's Heritage: Alaskan Athabaskans
  7. 1 2 William Simeone, A History of Alaskan Athapaskans, 1982, Alaska Historical Commission
  8. ↑ Дзенискевич Г. И. Атапаски Аляски. — Л.: «Наука», Ленинградское отд., 1987
  9. ↑ Alaska Native Heritage Center : Cultures of Alaska (Alaska's Native people are divided into eleven distinct cultures, speaking twenty different languages. In order to the tell the stories of this diverse population, the Alaska Native Heritage Center is organized based on five cultural groupings, which draw upon cultural similarities or geographic proximity: 1. Athabascan; 2. Yup'ik & Cup'ik; 3. Inupiaq & St. Lawrence Island Yupik; 4. Unangax & Alutiiq (Sugpiaq); 5. Eyak, Tlingit, Haida & Tsimshian)
  10. ↑ Alan Dick, Alaska Science, Camps, Fairs & Experiments (The five cultural regions of Alaska: Iñupiat, Athabascan, Aleut, Tlingit/Haida, and Yupik)
  11. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Celebrating Alaska Natives and Alaskan Indian Communities : Athabascan Indians
  12. ↑ Alaska Native Language Center : Holikachuk
  13. ↑ ICTMN Staff. "Alaska Native Language Loses Last Fluent Speaker." Indian Country Today Media Network. 18 Apr. 2012. Web. 19 Apr. 2012.
  14. 1 2 3 4 5 6 Working Effectively with Alaska Native Tribes and Organizations Desk Guide, A desk guide for United States Fish & Wildlife Service Employees on Alaska Native cultures, history, federal laws, organizations, consultation and federally recognized tribes
  15. ↑ Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics
  16. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Anchorage Museum: Athabascan Indian history and culture
  17. ↑ Dene–Yeniseic Symposium, University of Alaska Fairbanks, February 2008, accessed 30 Mar 2010
  18. ↑ Encyclopædia Britannica : Athabaskan language family
  19. ↑ Stephen Adolphe Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tyron (1996), Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas
  20. 1 2 Phyllis A. Fast (1998), Northern Athabascan Survival: Women, Community, & the Future
  21. ↑ The Map of Indigeneous Peoples and Languages of Alaska
  22. ↑ Norman A. Chance, People and the Land: Early Years
  23. ↑ Kofinas, G.P., Chapin, F.S., III, BurnSilver, S., Schmidt, J.I., Fresco, N.L., Kielland, K., Martin, S., Springsteen, A., and Rupp, T.S. 2010. Resilience of Athabascan subsistence systems to interior Alaska's changing climate. Can. J. For. Res. 40(7).
  24. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Alaska Native Heritage Center : Athabascans
  25. ↑ Sheldon Jackson Museum Artifact of the month fro september: Athabascan drum and drum beater
  26. ↑ Daniel Dickerson (2010), Utilization of Drumming for American Indians and AlaskaNatives with Substance Abuse Disorders, 2010 IHS National Behavior Health Conference, July 29, 2010
  27. 1 2 Alaska Native Dance: Athabascan Songs and Dances
  28. ↑ Tupou L. Pulu (1978), Koyukon Athabaskan Dance Songs, National Bilingual Materials Development Center, Rural Education Affairs, University of Alaska
  29. ↑ Peter Bowers (2009), Old-time Music in Alaska: Then and Now
  30. 1 2 3 Athabascan Music & Gwich'in Fiddling
  31. ↑ Byron, Janet (1996). Country Music Lover's Guide to the U.S.A. (1st ed. ed.). New York: St. Martin's Press, p. 13
  32. ↑ John E. Smelcer (2009), Ahtna Noun Dictionary and pronunciation guide, Originally published in 1998 by The Ahtna Heritage Foundation, Reprinted in 1999.
  33. ↑ I. S. Arnold, G. Holton, and R. Thoman, Tanacross Learnersʼ Dictionary
  34. ↑ Deg Xinag Ałixi Ni’elyoy / Deg Xinag Learners' Dictionary (2007)
  35. ↑ http://www.firstvoices.com/en/Nadleh-Whuten
  36. ↑ http://www.firstvoices.com/en/Wetsuweten
  37. ↑ http://www.yekooche.com/
  38. ↑ Poldine Carlo, Nulato: An Indian Life on the Yukon, Fairbanks, Alaska, 1978
  39. ↑ Thomas F. Johnston (1992), Social Role of Alaskan Athabascan Potlatch Dancing
  40. 1 2 http://www.tananachiefs.org/
  41. ↑ Stickdance: Honoring our deceased loved ones
  42. ↑ The History of the Athabascan Stickdance
  43. ↑ Athabascan Stickdance, The Holy Days of March, 2011
  44. 1 2 3 4 Steve J. Langdon, Native People of Alaska. Greatland Graphics, 2002, p. 92
  45. ↑ Young, Caroline. Spirituality, health, and healing. Google Books, 2011, p. 5
  46. 1 2 "Shamans", LItSite Alaska., accessed April 12, 2011.
  47. ↑ Frederica De Laguna, Norman Reynolds, Dale DeArmond (1995), Tales from the Dena: Indian Stories from the Tanana, Koyukuk, & Yukon Rivers
  48. ↑ John W. Chapman (1914), Ten'a texts and tales from Anvik, Alaska, with vocabulary by Pliny Earle Goddard, published by E. J. Brill, limited in Leyden, 1914, Publications of the American ethnological society, v. 6
  49. 1 2 Arthur E. Hippler, An Alaskan Athabascan Technique For Overcoming Alcohol Abuse
  50. ↑ Athabascan History at Eklutna
  51. 1 2 3 Shannon Michele McNeeley (2009), Seasons out of balance climate change impacts, vulnerability, and sustainable adaptation in Interior Alaska, Fairbanks, Alaska, August 2009
  52. ↑ Huntington S. & Reardon J. (1993), Shadows on the Koyukuk: An Alaskan Native's Life along the River. Portland, OR: Alaska Northwest Books
  53. 1 2 Whymper, Frederick (1868). Travel and Adventure in the Territory of Alaska. New York, Harper & Brothers, 1869. p. 244
  54. 1 2 3 Wood bison restoration in Alaska, Alaska Department of Fish and Game, 2003
  55. ↑ Craig L. Gardner & Anthony R. DeGange (2003), A review of information on wood bison in Alaska and adjacent Canada, with particular reference to the Yukon Flats
  56. ↑ "Alaska Hunting and Trapping Information, Alaska Department of Fish and Game". Wc.adfg.state.ak.us. 30 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150930010330/http://www.adfg.alaska.gov/index.cfm?adfg=bisonhunting.main. Erişim tarihi: April 21, 2012.
  57. ↑ On the name Troth Yeddha’
  58. ↑ Gucker, Corey L. 2007. Hedysarum alpinum. In: Fire Effects Information System, [Online]. U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Rocky Mountain Research Station, Fire Sciences Laboratory. Retrieved 11-22-2011.
  59. ↑ Uses Of Birch Bark
  60. ↑ Alaska Native Collections : łeek haał leł “dog packsack”
  61. 1 2 Alaska Native Collections : łeendenaalyoye “old-style dog harness”
  62. 1 2 Athabascans of Interior Alaska / Section 2: ATHABASCANS
  63. ↑ H. Kory Cooper (2011), The life (lives) and times of native copper in Northwest North America
  64. ↑ Krech, Shepard. "Gwich'in." Encyclopedia of World Cultures Supplement. 2002. Retrieved November 03, 2012 from Encyclopedia.com
  65. ↑ Doyon, Limited
  66. ↑ Cook Inlet Region, Inc.
  67. ↑ Ahtna, Incorporated
  68. ↑ Elementary Visual Arts Curriculum, Kenai Peninsula Borough School District, Adopted Spring 2010
  69. ↑ Gary P. Kofinas et all. (2010), Resilience of Athabascan subsistence systems to interior Alaska’s changing climate, Can. J. For. Res. 40: 1347–1359 (2010)
  70. ↑ http://www.tananachiefs.org/
  71. ↑ Ginger Placeres, Nurturing Athabascan Unity and Sovereignty Across Alaska: The Tanana Chiefs Conference
  72. ↑ http://www.catg.org/
  73. ↑ Catherine Swan Reimer, What is the relationship of suıcıde, alcohol abuse, and spirituality among the Inupiat, May 15, 2002

Dış bağlantılar

This article is issued from Vikipedi - version of the 7/17/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.