Türk sanayisi

Erdemir Demir Çelik A.Ş. fabrikası

Ekonomik sektörlerin istihdam içindeki payı (2014)^[1]

  Tarım (22.3%)

  Sanayi (20.1%)

  Hizmet (50.3%)

  İnşaat (7.4%)

Ekonomik sektörlerin GSYİH içindeki payı (2014)^[2]

  Tarım (6%)

  Sanayi (28.3%)

  Hizmet (59.8%)

  İnşaat (6.0%)

Türk sanayisi, günümüzde GSYİH'nın %27'sini, ihracatın yaklaşık %93'ünü oluşturmaktadır^[3]. Sanayinin Osmanlı'nın son zamanlarında temelleri atılmış, bu günlere kadar gelişerek devam etmiştir.

Türkiye sanayi çeşitliliği açısından çevresinin lider ülkesidir. 500 milyon dolardan fazla ihracat yapan kalem sayısı ülkelere göre şöyledir: Türkiye 39, Rusya 28, Ukrayna 21, Romanya 20, Yunanistan 16, İsrail 15, Mısır 11, İran 8. Türkiye'de ihracatçı sayısı ve sanayinin ihracat içindeki oranı sırasıyla; 1980'de 1000 ve %10, 2009'da 47.000 ve %92'dir^[4].

Sanayinin tarihçesi

Avrupa'da 18. yüzyılın ortalarında gelişmeye başlayan sanayi, Osmanlılarda 1839 Tanzimat hareketiyle başlamıştır. Tersane, havuz, demirhane gibi fabrikalar kurulmuştur. Kapitülasyonların batılı devletlere avantaj sağlaması, kurulan tesislerin zarar etmesine neden olmuştur. O yıllarda yerel ihtiyacı karşılayacak küçük tesisler bulunuyordu. Bunlar genellikle tarım ürünlerini mamul maddeye çeviren tesislerdi. Değirmenler, makarna, sabun, konserve ve yağ fabrikaları, dokuma atölyeleri, deri, tuğla, çimento, kereste fabrikaları, birkaç tersane ve makine tamir atölyesi bulunmaktaydı. 1915 yılında yapılan sayımda 88 gıda, 75 dokuma, 55 tütün, 20 seramik ve çimento toplam 269 tesis belirlenmişti. Tesislerin bulunduğu illerin çoğunluğu İstanbul, İzmir, Manisa, Bursa ile Uşak gibi batı şehirlerine toplanmıştı.

Bu fabrikaların %55'i İstanbul, %22'si İzmir'de bulunuyordu. Kuruluşların %81'i tüzel kişilere, %19'u devlet ve anonim şirketlere aitti. Kişilere ait olan tesislerin %20'si Türklere, %80'i Rum, Ermeni ve Yahudi tebaaya aitti. 1915 Osmanlı sanayi sayımında, sermayedar-işçi oranları şu şekildedir: Türkler %15-%15, Rumlar %50-%60, Ermeniler %20-%18, Yahudiler %95-%10^[5].

Lozan Antlaşmasının kapitülasyonları kaldırmasıyla milli sanayi yabancılar ile rekabet edebilir hale geldi. İzmir İktisat Kongresinde özel sektöre destek kararı alındı. Bu amaçla İş bankası 1923'de, Sanayi ve Maadin bankası 1924'de kuruldu. 1927'de gümrük vergi hammadde ve ulaşımda kolaylıklar sağlandı. Tüm bunların sonucunda 1927 'de yapılan sayımda 65.000 işletme tespit edilmiştir. İşletmelerin %22,6'sı makine onarımı ve maden %23,8'i dokuma, %43,5'i tarım sektöründe faaliyet gurubunda bulunuyordu.

Sanayinin kuruluş şartları

Toyota Türkiye otomobil fabrikası, Adapazarı

Herhangi bir mekanda sanayi tesislerinin kurulması için bazı şartların bulunması gerekir. Bu şartların Türkiye'deki durumu şu şekilde açıklanabilir.:

• Hammadde: Türkiye hammadde kaynakları bakımından zengin bir ülkedir. Krom, demir, çinko, bakır madenleri, bor, sodyum sülfat, çimento hammaddesi bolca bulunmaktadır. Orman, tarım ve hayvansal hammaddeler, sanayide değerlendirilmektedir.
• Enerji: Zonguldak, Karabük çevresinden çıkan taş kömüründen, pek çok ilde bulunan linyitten sanayide enerji olarak yararlanılır. Termik santrallerde yakılan kömür elektrik enerjisine çevrilir. Akarsular üzerinde yapılan hidroelektrik santrallerden elektrik elde edilir. Son yıllarda ithal edilen doğalgazdan elektrik üretilmektedir. Nükleer santral kurulma çalışmaları devam etmektedir.
• İşgücü: Hızla artan nüfusundan dolayı Türkiye'de eğitimli genç nüfus yoğunluğu vardır. Görece ucuz işgücünden dolayı uluslararası yatırımlar ülkemize gelmektedir. Kalifiye işgücü üniversitelerde, ara elemanlar teknik okullarda yetiştirilmektedir.
• Sermaye: Türkiye'de sanayinin önündeki en önemli sorun sermaye yetersizliğidir. Girişimciler uzu süreli dış krediler kullanmak zorundadır. Cumhuriyetin ilk yıllarında bazı büyük yatırımlar devlet eliyle yapılmıştır. Bazı işlemeler yabancı ortaklığı ile kurulabilmiştir.
• Ulaşım: 1950'li yıllarda karayollarının, 1980'lerden sonra otoyolların yapılması Türkiye'de ulaşımın gelişmesini sağlamıştır. Demiryolu ve denizyolu ulaşımında önemli gelişmeler sağlanmıştır.
• Pazar: Türkiye gelişmiş ülkelere karşı pazarlama sorunları yaşamaktadır. Rekabet zorluğu ve gelişmiş devletlerin koyduğu kotalar sanayicileri zorlamaktadır.

Sanayinin dağılışı

Haliç Tersaneleri

Çatalağzı Termik Santrali, Zonguldak

Ülkeye düzensiz dağılan sanayinin %60'ı Marmara Bölgesinde bulunur. İstanbul hemen her türlü sanayinin bulunduğu bir ildir. Marmara'da İstanbul dışında İzmit, Bursa, Sakarya ve Tekirdağ'da sanayi gelişmiştir.

Ege Bölgesi, sanayinin geliştiği ikinci bölgedir. İzmir'de gıda, dokuma, yedek parça ve makine sanayi gelişmiştir. İzmir, Aliağa'da petrol rafinerisi, Edremit ve Ayvalık'ta yağ sanayi, Afyon, Kütahya ve Uşak'ta şeker sanayi gelişmiştir. Kütahya'da seramik sanayi, Denizli, Aydın, Nazilli, Uşak'ta dokuma sanayi gelişmiştir.

Batı Karadeniz taş kömürüne bağlı olarak sanayileşme yaşanan bir alandır. Ereğli ve Karabük'te demir-çelik fabrikaları, Zonguldak'ta termik santral bulunur. Karadeniz Bölgesi genelinde kâğıt, şeker, bitkisel yağ, orman ürünleri, fındık ürünleri, balık unu, çimento, sigara fabrikaları vardır.

Akdeniz Bölgesinde sanayileşme en fazla Çukurova yöresinde gelişmiştir. Adana'da çeşitli sanayi fabrikaları, İskenderun'da demir-çelik, süper fosfat fabrikası, Mersin'de petrol rafinerisi, Seydişehir'de alüminyum, Antalya'da ferro-krom tesisleri bulunur.

İç Anadolu Bölgesinde sanayi kuruluşları; Kayseri, Konya, Eskişehir, Sivas, Kırıkkale, Ankara'da toplanmıştır. Özellikle savunma sanayi Eskişehir, Kırıkkale, Kayseri, Elmadağ ile Ankara'da gelişmiştir.

Güneydoğu Anadolu Bölgesinde sanayi açısından Gaziantep ve Diyarbakır dikkati çeker. Çimento, dokuma, gıda, tarım aletleri, madeni eşya fabrikaları bulunmaktadır.

Doğu Anadolu Bölgesinde büyük şehirlerde şeker, dokuma, çimento, tütün ve gıda tesisleri yer alır.

Türkiye'deki sanayi kolları

• Besin sanayi:
  • Un ve unlu gıdalar:Konya, Eskişehir, Ankara gibi buğday üretim alanlarında yoğunlaşmıştır. Ayrıca büyük nüfus kütlelerini barındıran İstanbul, Adana, İzmir, Bursa çevresinde yaygındır. Bisküvi fabrikaları; Karaman, Ankara, Eskişehir, İstanbul'da bulunur^[6].
  • Süt ve süt ürünleri sanayi: Marmara (%45) ve Ege Bölgesi"nde (%22) toplanmıştır^[7]. Süt üretiminde Konya, İzmir, Balıkesir, Erzurum, Sivas ve Kars önde olan illerdir^[8].
  • Şeker sanayi:1936 yılında Alpullu ve Uşak'ta, 1933'de Eskişehir'de, 1934'de Turhal'da şeker fabrikaları açılmıştır. 1962 Ankara, 1963 Kastamonu, 1977 Afyon, 1982 Ilgın ve Muş, 1983 Bor, 1984 Ağrı, 1985 Elbistan şeker fabrikaları açılmıştır. Çarşamba, Erçiş, Ereğli'de 1989'da, Çorum'da 1991'de, Kars'ta 1993'te, Yozgat'ta 1998'de, Kırşehir'de 2001 yıllarında şeker fabrikaları açılmıştır. Aksaray, Çumra ve Boğazlıyan'da özel sektörün kurduğu işletmelerle şeker fabrikası sayısı 33'e ulaşmıştır^[9].
  • Yağ sanayi: Ege Bölgesi kıyılarında zeytinyağı üretimi yapılır. Balıkesir, Çanakkale, İzmir, Gaziantep zeytin yağı üretim alanlarıdır. Ayçiçeği yağı üretimi Trakya (% 75), Tekirdağ(% 35), Edirne (% 22) yapılmaktadır.
  • Et ve et ürünleri sanayi: Et ve balık kurumuna ait Sakarya, Erzurum, İstanbul, Ankara, Kars, Elazığ, Van ve Manisa'da et kombinaları bulunur. Balık unu ve yağı fabrikaları Karadeniz Bölgesi'nde bulunur.
  • Çay sanayi: Fabrikaların çoğunluğu Rize başta olmak üzere Trabzon, Artvin, Giresun'da bulunmaktadır.
  • Konserve sanayi: Balıkesir ve Bursa başta olmak üzere Güney Marmara'da toplanmıştır.
• Dokuma, giyim ve deri sanayi: Pamuklu dokuma sanayi; İstanbul, Adana, Aydın, Antalya, İzmir, Tarsus, Nazilli, Malatya, Kayseri illerinde yoğunlaşmıştır. Yünlü dokuma fabrikaları; İstanbul, Bursa, Hereke, İzmir, Kula, Kayseri, Siirt, Uşak, Isparta, Gördes, Manisa'dadır. Hazır giyim sanayi İstanbul, Bursa, Ankara, Çerkezköy, İzmir, Adana'da bulunur. Deri sanayi; Tuzla (İstanbul), İzmir, Gerede, Bolu'dadır. Isparta, Hereke, Uşak, Gördes, Demirci, Bünyan halıcılıkta gelişmiş bölgelerdir.
• Kimya sanayi:
  • Rafineriler: İzmit (İpraş), İzmir (Aliağa), Mersin (Ataş), Kırıkkale (Orta Anadolu), Batman.
  • Plastik sanayi: İzmit, İstanbul, Bursa, İzmir, Adana, Kayseri.
  • İlaç sanayi:İstanbul, Ankara, Sakarya, İzmir.
  • Gübre sanayi: Kardemir, İzmir, İzmit (Yarımca), Bandırma, Kütahya, Sivrice (Elazığ), Mersin, Mazıdağı (Mardin), Adana.
  • Boya sanayi: İzmir, İstanbul Mersin.
• Metalürji (maden) sanayi:
  • Demir-çelik sanayi: Büyük fabrikalar; Kardemir, İsdemir ve Erdemir. İzmir, Sivas ve Bartın'da demir-çelik tesisleri bulunur. Alüminyum Konya Seydişehir'de işlenir. Bakır; Samsun ve Artvin Murgul'da işlenir. Kurşun ve çinko Kayseri ve Elazığ'da işlenmektedir. Krom:Antalya, Elazığ, Guleman.
  • Otomotiv sanayi: Bursa (Oyak- Renault ve Tofaş), Sakarya (Toyota), İstanbul Ford Otosan, İzmir (BMC). Eskişehir, Sivas, Kayseri'de lokomotif, Sakarya'da vagon fabrikası bulunur.
  • Tersaneler: İzmir, Gölcük, Yalova, Tuzla ve Pendik (İstanbul).
• Toprak sanayi:
  • Çimento sanayi:İstanbul, İzmit, İzmir, Adana, Elazığ, Mersin, Denizli, Yozgat, Adıyaman, Ordu. Kireç fabrikaları: Sakarya, Manisa, Bartın, Muğla, Gümüşhane.
  • Tuğla,kiremit sanayi:Sakarya, Eskişehir, Samsun, İzmir, İstanbul, Manisa, Konya, Tekirdağ.
  • Seramik sanayi:Çanakkale, Bozüyük, Kütahya, Bursa, Tekirdağ.
  • Cam sanayi: İstanbul, Gebze, Kırklareli, Bursa, Mersin, Denizli. Oto cam fabrikaları Çayırova, Sinop ve Mersin'dedir.
• Orman sanayi:
  • Kağıt sanayi: Balıkesir, Giresun, Taşucu, Zonguldak, Bolvadin, Dalaman, Denizli, Bartın.
  • Kereste fabrikaları:Düzce, Bartın, Rize, Ayancık, Ardeşen, Ordu, Burdur, Isparta, Antalya
  • Mobilya sanayi: Sakarya, Ankara, İstanbul, İnegöl, Kayseri, İzmir.

Kaynak

ERTİN, Yrd.Doç.Dr. Gaye. "Türkiye'de Sanayi". baltalimani.com. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160304224244/http://baltalimani.com/pdf/turkiyesanayipolitikasi.pdf. Erişim tarihi: 27 Ekim 2015. 

1. Yıllık Ekonomik Rapor 2014. maliye.gov.tr
2. Yıllık Ekonomik Rapor 2014. maliye.gov.tr
3. "Ekonomi ve Dış Ticaret Raporu 2014". Türkiye İhracatçılar Meclisi. 2014. 27 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150327074235/http://www.tim.org.tr/files/downloads/raporlar/tim_ekonomi_ve_dis_ticaret_raporu_2014.pdf. Erişim tarihi: 27 Ekim 2015. 
4. ŞAHBAZ, Ussal (2011). "Türk sanayisinin gelişimi üzerine bir değerlendirme". tepav.org.tr. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160304225126/http://www.tepav.org.tr/upload/files/haber/1298735141-5.Turk_Sanayisinin_Gelisimi_Uzerine_Bir_Degerlendirme.pdf. Erişim tarihi: 29 Ekim 2015. 
5. "Osmanlı Devleti"nde Sanayi Sektörünün Gelişimi". Türkiye Ekonomisi. http://www.eminkaya.net/indir/turkiye_ekonomisi_7.pdf. Erişim tarihi: 27 Ekim 2015. 
6. "BİSKÜVİ ŞEKERLEME SEKTÖR PROFİLİ". ito.org.tr. http://www.ito.org.tr/itoyayin/0004524.pdf. Erişim tarihi: 27 Ekim 2015. 
7. KARAGÖZLÜ, Doç. Dr. Cem. "DÜNYA VE TÜRKİYEDE SÜT ÜRETİMİ SÜTÜN OLUŞUMU VE BİLEŞİMİ". academia.edu. https://www.academia.edu/6083654/KONU_1_D%C3%9CNYA_VE_T%C3%9CRK%C4%B0YEDE_S%C3%9CT_%C3%9CRET%C4%B0M%C4%B0_S%C3%9CT%C3%9CN_OLU%C5%9EUMU_VE_B%C4%B0LE%C5%9E%C4%B0M%C4%B0. Erişim tarihi: 28 Ekim 2015. 
8. "SÜT ÜRETİMİ ARTIYOR". sutdunyasi.com. 10 Mayıs 2014. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160304131354/http://www.sutdunyasi.com/haber/895-sut-uretimi-artiyor.html. Erişim tarihi: 28 Ekim 2015. 
9. "Sektörün Tarihsel Gelişimi". Sektör Raporu 2014. turkseker.gov.tr. 2015. 22 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160622053551/http://www.turkseker.gov.tr/SektorRaporu2014.pdf. Erişim tarihi: 27 Ekim 2015.