Tonyukuk
| Tonyukuk Eski Türkçe:          Çince: 暾欲谷 | |
|---|---|
|
Bilge Tonyukuk Boyla Baga Tarkan İkinci Göktürk Kağanlığı'nın tarkanı | |
| Vekili |
İlteriş Kağan Kapgan Kağan Bilge Kağan |
| Çocukları | İl İtmiş Bilge Kağatun |
| Hanedan | Aşide |
| Doğum | 646 |
| Ölüm | 726 |
| Dini | Tengricilik |
| Meslek | Devlet adamı |
Tonyukuk[1], (Eski Türkçe: , Çince: 暾欲谷; Pinyin: tūnyùgǔ, Wade-Giles:, T'un-yü-ku, tam: Bilge Tonyukuk Boyla Bağa Tarkan[2], Çince adı: Ashide Yuan-zhen, 阿史徳元珍; Pinyin: āshǐdé yuánzhēn, Wade-Giles: a-shih-te yüan-chen; 646 - ö. 724), Göktürk Kağanlığının yabgu[3]'sudur. "Aşina" ailesinin akrabalarından Göktürk "Aşide" ailesindendir. Asena Türk mitolojisinde dişi bir kurt adıdır. O "tamamen şaman simgesi" olup, bir Göktürk milli söylencesiyle birleştirilir.[4] Göktürkler ve diğer Türk göçebe imparatorluklarının kurucusu ve yönetenleri, Aşina sülalesindendir.[5].
Ayrıca Tonyukuk, Hint kaynaklı dinlerin Türk boyları arasında yayılmasına izin vermediği ve bunların Türklerin hareketli hayatına uymayan, savaşçılık yeteneklerini köreltebilecek anlayışlar içerdiğini söylemiştir.
Orhun Yazıtları
Orhun Yazıtlarında ismi
olarak yazılmıştır[6]. Ayrıca Bilge Tonyukuk 1. taş, 1. yüz, (Batı yüzü) 7. dizi'de şöyle yazılmıştır;
"Bilge Tonyukuk ben özüm tabgaç iliñge kılındım. Türk budun tabgaçka körür erti." (Bilge Tonyukuk ben kendim, Tabgaç[7] ilinde doğdum. Türk budunu Tabgaç'e bağlı idi.)
Orhun yazıtları Bilge Kağan ve Kül[8] tigin[9] dışında aslında genelde hakanlar için yazılması gerekenden farklı olarak bir siyasi kişi olan Tonyukuk hakkında da dikilmiştir. Tonyukuk "Gök gibi ve Gök'ten olmuş" şeflerden biri değildir.
Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittir. Bu anıt GÖKTÜRK YAZISI ile yazılmıştır. Göktürk yazısını ilk olarak bu anıtlar üzerinde bulabiliriz. Tonyukuk Bilge Kağan'ın veziridir. Tonyukuk, bilgisi ve tecrübesiyle Bilge Kağan'a yol gösteriyordu. Orhun Yazıtlarını Tonyukuk; Bilge Kağan ve Kül Tigin'in ölümü ardından diktirmiştir..
Yazıtlara "Orhun Yazıtları" denilmesinin sebebi de bu yazıtların Orhun Nehri dolaylarında dikili olmasıdır. Yazıtlar 19. Yüzyılda (1893), Danimarkalı Türkolog Wilhelm Ludwig Peter Thomsen tarafından tercüme edilmiştir.
Ayrıca bakınız
Notlar
- ↑ Tonyukuk kelimesi, "giysisi yağlı" manasına gelmektedir. O dönemde, lekeli bir giysi zenginlik ve cömertlik belirtisiydi. Jean-Paul Roux, Histoire des Turcs
- ↑ 毗伽暾欲谷裴羅莫賀達干
- ↑ halktan olup hakandan iki derece aşağıda bulunan kişiye verilen ongun (unvan).
- ↑ André Wink. Al-Hind: The Making of the Indo-Islamic World. Brill Academic Publishers, 2002. ISBN 0-391-04173-8. Page 65.
- ↑ Findley, Carter Vaughin. The Turks in World History. Oxford University Press, 2005. ISBN 0-19-517726-6. Page 38
- ↑ Kurallı Orhun Abecesi ile yazılmıştır
- ↑ Maçin, yukarı (doğu) Çin. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2 Cilt I. sayfa 28, 453, 454 II. 280
- ↑ eski Türkçe: kül, şu savda yazılmıştır: kül ürkünçe köz ürse yik
- ↑ eski Türkçe: prens demektir.
Kaynakça
- Jean-Paul Roux, Türklerin Tarihi, Pasifik'ten Akdeniz'e 2000 yıl, Kabalcı Yayınevi, I. Basım.
- Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2
Dış bağlantılar
- Bilge Tonyukuk Yazıtı Tam Metni
- http://www.tonyukuk.net/tongiris.htm Bilge Tonyukuk Taşları
- http://www.hunturk.net/kat-4-bengu-taslar.html Erk Yurtsever tarafından çevirilen Göktürk yazıtları(orkun abaçası ile birlikte)
- http://www.bilgitay.net/orhun/index.php Bilgitay Orhun Yazıcısı