Tulan Kağan
"Tulan Kağan ya da Tou-lan Kağan" (Çince: 都蘭可汗/都兰可汗, (Pinyin): dōulán kěhàn, (Wade-Giles): tu-lan k'o-han, (Guangyun) tu˥lɑn˩ kʰɑ˥ɣɑn˩˥,阿史那雍虞閭/阿史那雍虞闾, āshǐnà yōngyúlǘ, āshǐnà yōngyúlǘ, a-shih-na yung-yü-lü) 588-600 yılları arasında kağanlık yapan Doğu Göktürk Kağanlığı hükümdarıdır.
Baga Kağan' ın ani ölümünden sonra devlet meclisi yabguluk görevinde bulunan İşbara Kağan' ın oğlu Yung-yü-lü' yü tahta geçirdi. Tahta çıktıktan sonra ünvanı Hsie-chia-ch'i-to-na tou-lan Kağan oldu. O da Çin ile ilişkilerini iyi tutmak için saraylarına elçi gönderdi. 552 yılından sonra Çin' i baskı altında tutan Göktürkler, 585 yılından itibaren Çin' in siyasi üstünlüğünü kabul etmeye başlamıştı. Baga Kağan döneminde de durum aynen devam etmiş ve Tulan Kağan döneminde Doğu Göktürk devleti Çin' e yıllık vergiye bağlanmıştı.[1]
589 yılında Sui Hanedanı güneydeki Ch'en devletini ortadan kaldırarak Han hanedanlığının yıkılışından yaklaşık 360 yıl sonra Çin' i siyasi olarak birleştirdi. Ch'en devletinin yıkılışından sonra Çin'deki Sui henedanlığı karşıtı muhalifler kaçmış ve Göktürk devletine giderek Ta-i prensesin yanına sığınmıştır. Aslen Chou hanedanından gelen ve Ch'ien-chin adındaki prenses 580 yılında Taspar Kağan' la evlenmiş, dul kalınca töre gereği İşbara Kağan ile evlenmiş ve Sui hanedanlığı ile iyi ilişkiler kurma çabaları neticesinde imparator tarafından kendisine Ta-i adı verilmişti. İşbara Kağan'ın ölümünden sonra prenses Tulan Kağan'la evlendi. Ta-i prenses kendi ailesini araştırıp Sui hanedanlığı aleyhine gizli faaliyetlerde bulundu ve Çinli muhaliflerin başına geçip Tulan Kağanı'da Çin aleyhine kışkırttı. Bunun neticesinde Çin' e vergi verilmesi kesildiği gibi ve Çin sınırlarınada akınlara başlandı. Göktürklerle olan ilişkilerin Sui hanedanlığı aleyhine gelişmesi üzerine imparator Wen causluk yapması amacıyla elçisini Göktürk ülkesine yolladı. Tulan Kağan tarafından ilgi gösterilmeyen elçi devlet meclisi üyelerinden rüşvet verdiği kişi sayesinde gece toplantısı yapan prenses ve müttefiklerini yakalayarak Tulan Kağan'a gösterildi ve yaptıkları gizli faaliyetler ortaya çıktı. Bunun üzerine elçi eşliğinde imparatora hediyeler gönderildi.[1]
Tulan Kağan bu meseleleri hallettikten sonra ülke içerisinde güçlenen ve tehlikeli duruma gelen kardeşi Ch'in-yü Şad üzerine yürüyüp yapılan savaşta onu öldürdü. Aynı yıl annesinin kardeşi Ju-tan Tegin'i Çin'e elçi olarak gönderdi. Bunu takip eden yılda diğer Göktürk boyları da Çin' e elçi gönderdiler. Bu boyların Çin sınırında pazar kurma ve Çin ile ticaret yapma istekleri İmparator Wen tarafından da uygun görüldü. Böylece Göktürk devletinin kuruluşundan beri A-shih-na soyuna mensup olmayan diğer boylar Çin ile siyasi ilişki kurmuş oldular. 593 yılında bu olaylar olurken kuzeyde Baykal Gölü civarında Tu-li Kağan (Yami Kağan) ünvanını almış olan Baga Kağan' ın oğlu Jan-kan, Çin' e elçi göndererek siyasi ilişki ve evlilik yoluyla müttefik olmak istemiştir.[1]
Tulan Kağan eski büyük Göktürk devletini yeniden kurmak için Batı Göktürk Kağanlığı hükümdarı Tardu Kağan ile defalarca savaşılmış ancak çarpışmaların sürmesi üzerine Sui imparatorunun araya girmesiyle yapılan antlaşma üzerine iki kağanda topraklarına dönmüştür.[1]
Tu-li (Yami Kağan' ın Çinli bir prensesle evlenerek Sui hanedanlığı ile müttefikliği ve onun Doğu Göktürk kağanı olması yönündeki teşviklerden haberdar olan Tulan Kağan intikam için 598 yılında Çin' e düzenlediği sefer Tu-li'nin önceden haber vermesi üzerine başarılı olamadı. 599 yılında Çin' e tekrar sefer düzenleyen Tulan Kağan bu sefer Tardu Kağan ile ittifak yaparak Çin destekli Tu-li (Yami Kağan' ı Çin seddi'nin kuzeyindeki bir bölgede ağır yenilgiye uğrattı ve Tu-li, Çin' e kaçmak zorunda kaldı. Daha sonra toparlanan Çin kuvvetleri Göktürk ordularını durdurarak geri çekilmek zorunda bırakmıştır.[1]
Sui imparatorunun kendisine karşı saldırıya gönderilen Çin ordularını mevzilendikleri Heng-an' da ağır bir yenilgiye uğratan Tulan Kağan diğer Çin ordularının üzerine gönderildiği 600 yılı başlarında kendi emrindekiler tarafından öldürülmüştür.[1]