Yinçü Kağan
Yinçü Kağan[1] (真珠可汗Zhēnzhū Kè hán ) (ö. 21 Ekim 645[2]), kişisel adı Inan ya da İnan (夷男Yí nán),[3] tam hükümdarlık adı Yinçü Bilge Kağan (真珠毗伽可汗Zhēnzhū pí jiā kè hán), Orta Asya bozkırlarının kuzeyinde hüküm süren bir Sir-Tartuş kağanıdır. Kendini, yıkılan Doğu Göktürk Kağanlığı'nın vârisi olarak görmüştür.
Yaşamının ilk yıllarında, Doğu Göktürk Kağanlığı'na tabî bir derebeyi olarak ülkesini yönetmiştir. Hüküm süresi boyunca Çin topraklarına hâkim olan Tang Hanedanı ile engeli bir siyaset izlemeye çalışmıştır. Li Shimin'in İllig Kağan'ın ölümünden sonra yıkılan Doğu Göktürk Kağanlığı'nı Li Simo'nun önderliğinde tekrar kurmasına karşı çıkarak; Çin Seddi'nin dışına yerleşen Göktürklere akınlar düzenlemesi sonucunda, Yinçü'nün Çin ile ilişkileri bozulmuştur. Yinçü yönetimi boyunca, Sir-Tarduşlar Çin'in tüm baskı politikalarına rağmen güçlü kalmayı başarmışlardır. Ancak, Yinçü öldükten sonra ülkede taht mücadelesi başlamıştır. Tolı Kağan kardeşini öldürerek tahta geçmişse de bu durum ülkedeki iç huzursuzluğu artırmıştır. Tolı tahta geçtikten sonra, Tang'a karşı seferler düzenlemiş ve saldırgan bir dış politika takip etmiştir. Bu durum karşısında Tang ordusu Sir-Tarduş seferine çıkmış, isyan eden Uygurların da desteğiyle 646'da Çin ordusu Sir-Tarduş coğrafyasına tamamen hâkim olmuştur.
Sözcük kökeni
Yinçü kelimesi bugün Türkiye Türkçesinde de kullanılan inci kelimesinin art zamanlı hâllerinden biridir.[4] Ayrıca bu kelime Sir Derya'ya verilen adlardan biridir.[4] Sir Derya adının, Sir-Tarduşlarla bağlantılı olabileceği düşünülmektedir. Kelimenin fonetik değişimi şu şekildedir:
yinçü>inçü>inci
Doğu Göktürk hâkimiyeti dönemi
Yinçü'nün ne zaman doğduğu bilinmemekle birlikte, Sir-Tarduşların ilk kağanı olan İşba Kağan'ın torunu olduğu tespit edilmiştir. Sir-Tarduşlar, Doğu Göktürk Kağanlığı himayesine girdikten sonra Yinçü'nün devleti Türk konfederasyonunun kurucu üyelerinden biri hâline gelmiştir. Yinçü, 70.000 çadırla Türk kağanı İllig Kağan'a tabî olduğunu bildirmiştir. 627'ye gelindiğinde, İllig'in ülkeyi kötü yönetimi sonucunda konfederasyonun büyük parçalarından olan Uygurlar, Bayırkular vb. boylarla birlikte Sir-Tarduşlar da İllig Kağan yönetimine başkaldırmıştır. İllig Kağan, başkaldıran boylara karşı 400.000 atlı süvariden oluşan bir ordu sevk etmişse de, bu ordu yalnızca 5.000 kişilik bir Uygur süvari birliği tarafından yenilgiye uğratılmıştır. Aynı zamanda, Sir-Tarduşların üzerine gönderilen Doğu Göktürk birlikleri de başarılı olamamıştır. Bunun üzerine İllig, Tuli Kağan'ı isyancıların üzerine göndermiştir. Ancak Uygur ve Sir-Tarduş ittifakı bu seferi de engellemiştir. Bunun üzerine yenilen Tuli, kaçmak zorunda kalmıştır. Tuli, karargâha geri döndüğünde, alınan sonuçtan memnun olmayan İllig Kağan tarafından kısa bir süre hapsedilip, kırbaç cezasına çarptırılmıştır. Bu durum Tuli'nin de isyan edip Tang öncülüğündeki ittifaka katılmasına neden olmuştur.
628'den sonra, Doğu Göktürklerin kuzey devletçiklerinin tümü Göktürk yönetimine karşı isyan ederek, Inan yönetiminde toplanmak istediklerini bildirdi. Ancak Inan, henüz yeteri kadar güçlü olmadıklaerını söyleyerek kendisine yapılan bu kağanlık teklifini reddetti. Çin imparatoru Li Şimin, Sir-Tarduşları da kendi ittifakının içerisine çekerek Doğu Göktürkleri tamamen tarih sahnesinden silmek istiyordu. Bu nedenle Inan'a, elçi Kiao Şivang (喬師望) vasıtasıyla bağımsızlık sembolü olarak bir davul ve sancak gönderdi. Şimin, Inan'ı Sir-Tarduşların bağımsız kağanı ilan etti. Bu olayın ardından Inan, Yinçü Kağan adıyla Sir-Tarduş tahtına oturdu. Bu durum karşısında Çin'e minnet borcu hisseden Yinçü, Şimin'e çeşitli haraçlar sundu. Yinçü'nün toprakları, doğuda Tunguz, batıda Batı Göktürk Kağanlığıgveüneyde Gobi Çölü'ne kadar uzanıyordu. Yinçü kısa zamanda: Uygurlar, Bayırkular, Tugluklar (同羅), Edizler (阿跌) ve Burgutlar (僕骨) gibi birçok topluluğa hükmetmeye başlamıştı.
629'da, kardeşi Tong (統)'u Şimin'e haraç sunmak için gönderen Yinçü'ye Şimin; çeşitli hediyelerin yanında keskin bir kılıç ve bir kırbaç hediye olarak gönderdi. İmparator Şimin, kağana gönderdiği iletide şunları söyledi: "Ey ülke sahibi, eğer senin kullarından suç işleyen olursa, hainlik yapanları öldürmek için bu kılıcı kullan. Küçük suçlar işleyenler içinse, bu kırbacı kullan." Yinçü bu durumdan müteşekkir oldu. Tüm bu gelişmeler, İllig Kağan için ciddi bir tehdit oluşturmaya başlamıştı. Sir-Tarduş ile Çin yakınlaşmasını engellemek isteyen İllig, Şimin'e bir Çinli prensesle evlenmek istediğini bildirdi. Ancak bu talep kabul görmedi.
630'da general Li Jing komutasındaki Tang ordusu Doğu Göktürkleri mağlup etti. Ardından İllig Kağan yakalandı. Bunun sonucunda bazı Göktürk toplulukları Tang'a sığınırken, bazıları da Sir-Tarduşların egemenliğini kabul etti. Birtakım Göktürk halkı ise Batı Göktürk Kağanlığı ve ona bağlı devletçiklere kaçtı. Bu siyasi durum, Sir-Tarduşları, Orta Asya'nın kuzeyindeki en önemli siyasi güç hâline getirdi.
Eski Doğu Göktürk toprakları üzerindeki egemenlik mücadelesi
Eski Türk kağanlığının topraklarının üzerindeki en önemli güç olmasına rağmen Yinçü, resmî olarak Tang'a tabî olarak Çin ile dostane ilişkiler geliştirmeye çalıştı. Bu dostane ilişkilerden yararlanarak ülkesini daha da güçlendirdi.
632'de, Batı Göktürk kağanı Bolun Kağan, Sir-Tarduşlara karşı saldırıya geçti. Sir-Tarduşlar bu saldırı geri püskürtmeyi başardı. Bu durum Bolun Kağan'ın ülkesindeki iktidarını kaybetmesiyle sonuçlandı. Yinçü'nün bir diğer mücadelesi ise, Doğu Göktürkler yıkıldıktan sonra Batı Göktürklere sığınan Taluy Kağan'ın yeniden kendi soyunun topraklarında hak iddia etmesi oldu. Taluy, İllig Kağan'ın güçten düşürülmesinden Sir-Tarduşları sorumlu tutmaktaydı. Bu yüzden, Sir-Tarduşlara karşı intikam yemini etmişti. 634'te, Sir-Tarduşlara savaş açan Taluy ile Yinçü arasındaki çatışmalarda taraflar birbirlerine kesin bir üstünlük sağlayamadı. Taluy, Batı Göktürklerden istediği desteği alamayınca Tang'a sığınarak, Çin ordusunda generalliğe getirildi.
Tüm bunlar olmaya devam ederken, Yinçü'nün ordusu daha da güçlenmiş ve 200.000'den fazla etkin askerî güce sahip olmuştu. Ordunun büyüklüğünü de hesaba katan Yinçü; oğulları Badruk ve İlbeg'e ordusunu bölüştürmeye karar verdi. Badruk, güney yönünden; İlbeg ise kuzeyden sorumlu generalliklere atandılar.[5] Li Şimin, Sir-Tarduşların güçlü olduğuna inanıyordu. Bu yüzden, Yinçü'nün çocuklarına boyun eğdirme teşebbüsünde bulunmadan onları, babalarının altındaki kağanlar olarak tanıdı. Ayrıca Li Şimin onlara, kağanlık alametleri olan davul ve sancak hediye etti. Görünüşte bu hareket Yinçü'nün iki oğluna sunulmuş bir onur olarak görülse de, aslen iki kardeşin arasındaki taht mücadelesini artırarak Sir-Tarduşları zayıflatmak amaçlanmıştı.
Karahoca hükümdarı Ku Ventay (麴文泰), Çin'e karşı Batı Göktürklerle birlikte kurduğu ittifaka; Sir-Tarduşları da davet etti. Ventay'ın, Yinçü'ye gönderdiği elçi ona şunları söyledi: "Sen bir kağansın. Çin imparatorunu durdurabilecek kadar da güçlüsün. Bu durumda niçin ona boyun eğiyorsun?" Yinçü, Ventay'ın bu kışkırtmaları konusunda Çin imparatorunu uyardı. Bunun üzerine Li Şimin, 638'de, Karahoca üzerine Hou Junji komutasındaki ordusunu sevk etti. Yinçü de Li Şimin'e Çin ordusuna yardım için birlik sevk etmeye hazır olduğunu bildirdi. Bu durumdan hoşnut kalan İmparator Li Şimin, Tang Jian ve general Cişi Sili (執失思力)'den oluşan bir Çin heyetini, Yinçü'ye çeşitli hediyeler göndermek üzere Sir-Tarduş topraklarına yolladı.
639'da, Türkiye Türkçesinde Kürşad olarak bilinen Doğu Göktürk prensi Aşina Jiesheshuai'nin Çin imparatoruna düzenlediği başarısız suikast girişiminden sonra, Li Şimin 630'dan beri Türklere uyguladığı sınır boylarında iskan politikasını gözden geçirmeye karar verdi. Şimin, kendisine sadakatinden şüphe duymadığı Li Simo'ya Doğu Göktürk Kağanlığı'nı yeniden kurma görevini verdi. Buna göre, Simo halkıyla birlikte Sarı Irmak ile Gobi Çölü arasındalki alanda yerleşecekti. Şimin, yeni kurulacak devlete Sir-Tarduşların saldırmazlığını temin etme ve barışı koruma adına Yinçü'ye bir elçi gönderdi. Yinçü, bu durumdan hiç memnun olmasa da, elçinin söylediklerini kabul etti. 641'de, Simo kendine tabî halkıyla birlikte bugün Hohhot olarak bilinen Dingşiang (定襄) bölgesine yerleşti.
Durumdan hoşnut olmayan Yinçü, bu yeni devleti yıkmak için ilk fırsatı bir yıl sonra buldu. Tai Dağı'na çıkarak İmparator Li Şimin adına yere ve göğe kurbanlar sunacak olan Simo ve askerlerini bu tören sırasında baskına uğratıp yok etmek isteyen Yinçü, oğlu Tatu (大度)'yu bu işle görevlendirdi.[6] Tuğluk, Burgut, Uygur, Mohe ve Sirlerden oluşan 200.000 kişilik Sir-Tarduş ordusu Simo ve askerlerine saldırdı. Simo, bu saldırıya direnebilecek güçte değildi. Bunun için Çin Seddi'nin içine çekilerek bugünkü Shuozhou, Shanxi yakınlarındaki Şuo kentine konumlandı. Saldırılara karşı koyabilmek için acil olarak Li Şimin'den yardım istedi. 641 kışında, Li Şimin; Cang Jian, Li Şiji, Li Daliang (李大亮), Cang Şeguy (張士貴) ve Li Şiyu (李襲譽) tarafından yönetilen Tang ordusunu Doğu Göktürkleri korumak amacıyla Sir-Tarduşlara karşı gönderdi. 642'nin başlarında, Li Şiji ile Sir-Tarduş ordusu arasındaki ilk sıcak temas sağlandı. Bu ilk karşılaşmada, Tatu yönetimindeki Sir-Tarduş ordusu; ok yağmuru taktiğiyle Tang ordusundaki atların birçoğunu öldürmeyi başardı. Bunun üzerine teğmen Şue Vançe (薛萬徹) saldırılarını karşı kuvvetlerin savaş atlarına karşı yoğunlaştırdı. Sonrasında, Şiji; Sir-Tarduş ordusunu mağlup etmeyi başardı. Tatu'ya bağlı askerler, muharebe sonunda tamamen dağıldı. Savaş henüz devam ederken, Yinçü; İmparator Li Şimin'e bir elçi göndererek Doğu Göktürklerle bir barış yapabileceklerini iletmişti. Ancak aynı zaman diliminde Şiji'nin Sir-Tarduşları yendiği haberi geldi. Li Şimin, Sir-Tarduşlara dönen elçiye Yinçü'ye sitemkâr olduğunu ve onu kınadığını bildirdi. Ancak, Li Şimin Sir-tarduşlara karşı yeni bir saldırı düzenlemedi.
642'de, Yinçü; Çin ile bozulan ilişkilerini yeniden iyileştirmek ve pekiştirmek amacıyla bir Çin prensesiyle evlenmek istediğini Li Şimin'e iletti. Bunun için Çin'e, 3.000 at, 38.000 samur kürkü ve bir amberden yapılan ayna haraç olarak önerildi. Şimin, Sir-Tarduşlar tarafından alıkoyulan Qibi Heli'nin serbest bırakılması karşılığında bu teklifi kabul etti. Bunun üzerine, 643'te Yinçü veliaht prensi Tolı'yı 50.000 at, 10.000 davar ve 100.000 keçi mahiyetindeki başlık ile Çin sarayına gönderdi. Tolı, Çin sarayında büyük bir tören ile karşılandı. Ancak Li Şimin, yeterli miktarda başlık parasının temin edilemediğini bahane ederek kızını Yinçü'ye vermek istemedi. İmparator, Yinçü'nün bu evlilik yoluyla Türkçe konuşan topluluklar üzerindeki nüfuzunun artmasından korkmasıydı. Bu durumda, Yinçü ile aynı etnisiteyi paylaşan unsurların kontrolü zorlaşabilirdi.
Oluşan bu durum, Çin ile ilişkilerin yeniden gerilmesine neden oldu. Yinçü, tekrar Doğu Göktürk topraklarına düzenli saldırılar düzenlemeye başladı. İmparator Li Şimin, Yinçü'ye bir elçi göndererek bu saldırıları durdurmasını istedi. Yinçü şu şekilde yanıt verdi:
İmparatorun buyruklarını uygulamamaya ben nasıl cüret ederim? Ama Doğu Göktürk halkı, Çin'e her zaman zarar vermiş; dürüst davranmamıştır. Onların devleti yıkılmadan önce, onlar her yıl Çin'i istila ettiler ve binlerce insanın ölümüne neden oldular. Bence, imparator onları yendikten sonra; onları köleleştirmeli ve Çin halkının hizmetine vermeliydi. Ama bunun yerine imparator, onlara büyük bir zarafetle davranıp kendi oğulları gibi destekliyor. Buna rağmen, Aşina Jiesheshuai (Kürşad)'nin isyanını hatırlatırım. Ben, imparatorun çok lütfunu gördüm ve her şeyimle bu lütuflara karşılık vermeye hazırım. Çin'de iskan edilen Doğu Göktürklerin öldürülmesinin en doğru tercih olduğunu düşünüyorum.
644'te, Sir-Tarduş akınlarından bunalan Doğu Göktürkler, kağanları Li Simo'nun çevresinden uzaklaşarak yeniden Çin Seddi'nin iç kısımlarına yöneldi. Böylece Çin tarafından bir bağımlı devlet olarak kurulan Doğu Göktürk Kağanlığı yeniden yıkıldı. Bu duruma çok kızan Li Şimin, kendisine haraç ödemeye gelen Sir-Tarduş elçisine: "Git ve kağanına söyle! Oğlum ve ben Goguryeo seferine çıkacağız. Eğer bunu kendin için bir avantaj olarak değerlendiriyorsan; buyur gel, seni bekliyoruz!" Yinçü, imparatorun bu sitem ve kızgınlık dolu mesajı karşısında korkuya kapıldı ve gönderdiği yeni bir elçi ile imparatordan özür dileyerek Goguryeo seferinde ona yardım etmek istediğini belirtti. Ancak bu teklifi Li Şimin kabul etmedi. İmparator ve Yinçü arasındaki çekişmeden yararlanmak isteyen Goguryeo boy başkanı Yeon Gaesomun, Yinçü'ye Çin'e karşı kendisiyle ittifak yapması karşılığında yüklü miktarda haraç önerisinde bulundu. Ancak, Tang ile savaşmaktan çekinen Yinçü bu teklifi kabul etmedi.
Yinçü, 645'te öldü. İmparator Li Şimin, son yıllarda Yinçü ile yaşadığı sürtüşmelere rağmen onun için büyük bir yas töreni düzenledi. düzenledi. Yinçü, Çin'den aldığı icazetle birlikte; ölmeden önce Tuli Kağan'a büyük kağanlık vazifesini vasiyet etmişti. Yinçü'nün ölümünden sonra, Li Şimin'in düzenlediği büyük bir kraliyet töreniyle Sir-Tarduşlara tabî devletlerin büyük bölümü ve ülkenin doğusu Tolı'ya kaldı. Badruk ise ülkenin batısını yönetme yetkisini aldı. Bu durumdan Tolı hoşnut kalmadı ve Badruk'la cılız ilişkiler kurdu. Yinçü'nün cenaze törenine katılan Tolı, Badruk tarafından öldürüleceği istihbaratını aldığı için cenaze töreninden erken ayrıldı. Ancak Badruk'un adamları tarafından takip edilen Tolı öldürüldü. Bunun üzerine Badruk Sir-Tarduş tahtına Temür Kağan adıyla geçti.
Notlar ve kaynakça
- ↑ 刘正埮、高名凯、麦永乾、史有为编, 汉语外来词词典 (Çincede Alıntı ve Melez Kelimeler Sözlüğü), 上海辞书出版社. 1981, p. 404.
- ↑ 兩千年中西曆轉換
- ↑ Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22. cilt, İslâm Ansiklopedisi Genel Müdürlüğü, TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, Türkiye Diyanet Vakfı, s.225.
- 1 2 Gabain, A. Von, Eski Türkçenin Grameri, Çeviren: Mehmet Akalın. -5. baskı- Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007, s. 311.
- ↑ Çin kaynaklarında geçen Jialibi ve Tolı'nın aynı kişi olup olmadığı açık değildir. Ancak Çin ve Sir-Tarduş arasındaki mektuplaşmalardan bu iki kişinin aynı olduğu anlaşılmaktadır
- ↑ Tatu ve Tolı'nın aynı kişiler olup olmadığı tartışmalıdır.