Türkiye'de üniter devlet

Üniter devlet, devletin temel unsurları olan ulus, toprak ve egemenlik unsurları ile devletin temel anayasal organları olan yasama, yürütme ve yargı işlevlerinin tek olma özelliğine sahip bulunduğu devlet biçimini ifade eden kamu yönetimi terimidir. Devletler yapılarına göre "üniter devlet" ve "bileşik devlet” olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.^[1] Dünyadaki mevcut devletlerin büyük bir çoğunluğu üniter devlet özelliğindedir. Türkiye, Fransa, İngiltere, Norveç, İspanya, Tanzanya, Danimarka, İsrail, Yeni Zelanda, Cezayir ve Ürdün dünyadaki üniter devletlerden bazılarıdır. Yasama, yürütme ve yargı güçlerinin merkezde; kuvvetler ayrılığı ilkesiyle toplanmış olmasıyla birlikte yerel yönetim kurumlarının varlığı üniter devlet özelliği ile bir çelişme oluşturmadığı gibi merkezi idare uygulamasının olumsuz görülen yönlerini telâfi edici olarak değerlendirilmektedir.

Devletin üniter niteliği

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın 3’üncü maddesine göre, “Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür”. Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütün olması onun “üniter devlet” olması demektir.^[2] Türkiye Cumhuriyeti Devleti, üniter bir devlettir; yani kendi bünyesinde farklı kanunların geçerli olduğu farklı yönetim bölgeleri yoktur. "Federatif" yapılar yoktur. Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin yetkisi tüm Türkiye topraklarını kapsar ve her Türk vatandaşı bu topraklar üzerinde eşit muamele görür. Söz konusu üniter devlet yapısı, Türkiye'nin bölünmez bütünlüğünün ve iç huzurunun en büyük teminatıdır.^[3]

A- Ülkenin bölünmez butünlüğü:

• Ülkenin herhangi bir parçası yabancı bir devlete verilemez.
• Ülkeyi oluşturan toprak parçaları bundan ayrılamaz.
• Ülke parçalanıp üzerinde birden fazla devlet kurulamaz.
• Ülke parçalanmamış olmakla birlikte bir başka devletin parçası haline getirilemez.
• Ülke kendi içinde bölünmek suretiyle federal bir devlet oluşturulamaz. Buna federalizm yasağı adı verilir.

B- Milletin bölünmez bütünlüğü:

• Ülke, sadece coğrafi anlamda değil aynı zamanda milletiyle bölünemez bir bütündür. Yani etnik grup, dinsel cemaatler veya diğer toplumsal unsurlar arasında paylaştırılamaz.

Üniter devletin genel yapısı

Özellikle ulus devletin üniter devlet modeli ülkeyi ve ülke topraklarında yaşayan topluluğu bütüncül bir yapının içinde bir araya getirirken aynı zamanda toplumsal farklılıkları, ülke içindeki etnik, coğrafi, idari ayırımları ve ekonomik duvarları ortadan kaldırmak; homojen, türdeş bir yapı oluşturmak istemiyle ortaya çıkmıştır. Bu amaç doğrultusunda güçlü, her yere girebilen ancak siyasal merkeziyetçiliğin korunması temel düşüncesi çerçevesinde teşkilatlanmış bütüncül bir idari yapılanma oluşturmaya çalışmıştır. Bu yapılanma modelinde ülke içinde işlev gören farklı hukuki rejimlere sahip merkezi yönetim ve taşra örgütleri, yerel yönetimler, hizmet yerinden yönetim kuruluşları, kamu kuruluşları, bağımsız idari otoriteler bir bütün parçalarını oluşturur.^[4][5] Bu bütünlük merkezin denetimi ve gözetimi altında korunur ve gerçekleşir.

Üniter niteliğin esasları:^[2]

• Üniter devlet, ülkesi ile bölünmez bir bütündür. İl, ilçe vb idari bölümler ile ayrılabilirse de bunlar ancak idare hukuku yetki ve sorumluluklarına sahiptir.
• Üniter devlet, milli unsuru ile bölünmez bir bütündür. Din, dil, etnik grup vb. bakımlardan ayrım yapılamaz
• Üniter devlet, egemenlik unsuru ile bölünmez bir bütündür. Tek olan egemenliğin sahası bütün ülkedir.

Merkezi idare

Merkezi idarenin merkez teşkilâtı

• Cumhurbaşkanlığı

1. Cumhurbaşkanı
2. Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği
3. Devlet Denetleme Kurulu

• Bakanlar Kurulu ve Başbakan
• Bakanlıklar

Merkezi idarenin taşra teşkilâtı

Merkezi idare, üstlendiği kamu hizmetlerini hizmetin gereklerine, ekonomik ve toplumsal koşullara, ülkenin coğrafya durumuna göre yürütmek, hizmetleri ülkenin her tarafında bulunan halka götürmek için taşrada da örgütlenmiş bulunmaktadır. Bu taşra teşkilatı merkezde bulunan merkezi idarenin taşradaki uzantısıdır. Taşra teşkilatı birimleri ne kadar çeşitli olursa olsun bir bütünün parçasıdırlar yani hepsi aynı devlet tüzelkişiliğinin içerisinde yer alırlar.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 126. maddesinin 1. fıkrasında, Türkiye, merkezi idare kuruluşları bakımından, coğrafya durumuna, ekonomik şartlara ve kamu hizmetlerinin gereklerine göre, illere, iller de kademeli bölümlere ayrılır dedikten sonra bu fıkrayı takip eden 3. fıkrasında Kamu hizmetlerinin görülmesinde verim ve uyum sağlamak amacı ile birden çok ili içine alan merkezi idare teşkilatı kurulabileceği belirtilmektedir.^[6]

Merkezi idarenin taşra teşkilatı:

• İl idaresi, merkezi idaresinin en büyük taşra teşkilatıdır. İl idaresi, üç bölümden oluşur:

1. Vali, il idaresinin başıdır.
2. İl İdare Şube Başkanları
3. İl İdare Kurulu

• İlçe idaresi

1. Kaymakam, ilçe idaresinin başıdır.
2. İlçe İdare Şube Başkanları
3. İlçe İdare Kurulu

• Bucak idaresi

1. Bucak Müdürü
2. Bucak Meclisi
3. Bucak Komisyonu

Merkezi idarenin yurtdışı teşkilâtı

• Dış temsilcilikler (Diplomatik temsilcilikler)

1. Büyükelçilikler
2. Başkonsolosluklar
3. Dış temsilciliklerin uzmanlık birimleri

Yerinden Yönetim Kuruluşları

Mahalli idareler (yerel yönetimler)

Mahalleri idareler, hizmet yönünden yerinden yönetim kuruluşlarıdır. Türkiye Cumhuriyeti, adem-i merkeziyye (merkezin bulunmadığı) yönetim biçimi çerçevesindeki "siyasal yerinden yönetim" esasına göre değil "yönetsel yerinden yönetim" esasına göre örgütlenmiş tekçi, üniter yani merkezi bir devlettir.^[7]

Yerinden yönetim en geniş anlamıyla merkezin kendi dışında bir otoriteye -bir takım yetkileri aktarması olarak tanımlanmaktadır.^[8] Osmanlı İmparatorluğunun merkezileşme sürecinin kurumsal olarak II. Mahmut'la başladığı ileri sürülmektedir. Çünkü daha önce geleneksel Osmanlı idaresinde her eyaletin kendi yasası mevcutken, II. Mahmut döneminden itibaren ortak bir yapılanma kurulmaya çalışılmıştır.^[9][10] Osmanlı döneminde modern anlamda ilk belediye teşkilatı tanzimattan sonra kurulmuştur.^[11]

• İl Özel İdaresi

1. İl Genel Meclisi
2. İl Encümeni
3. Vali

• Belediye İdaresi

1. Belediye Başkanı
2. Belediye Meclisi
3. Belediye Encümeni

• Büyükşehir Belediye İdaresi
• Köy İdaresi

1. Muhtar
2. İhtiyar Meclisi
3. Köy Derneği

Ayrıca bakınız

• Üniter devlet

Kaynakça

1. Türk Anayasa Hukuku Sitesi, Üniter Devlet ve Demokratik Açılım, Kemal Gözler
2. Türk Anayasa Hukuku Sitesi, Üniter Devlet İlkesi
3. TC. Devletinin nitelikleri, Devletin üniter yapısı
4. NALBANT, Atilla, "Üniter Devlet-Bölgeselleşmeden Küreselleşmeye", Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1997 S.70
5. MSB, AYİM, E. Mahmut Yılmaz
6. Türk Hukuk Sitesi
7. Yerel Siyaset
8. TODAİ, Bölgesel devlet yeni bir yönetim biçimi mi? Atilla Nalbant
9. Atilla NALBANT, Üniter Devlet, Yapı Kredi Yayınları: İstanbul, 1997, s.113-132
10. Yerel Siyaset, Merkezi Devlet ve Adem-i Merkezi Devlet, Sertaç Güleç
11. Nobel, Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi, Alper Özmen