Doğu Kudüs

Eski Şehir'de bulunan Kubbet-üs-Sahra

Doğu Kudüs haritası.
Kahverengi: Eski Şehir
Açık Mavi: Batı Kudüs ve Scopus Dağı
Orta Mavi: Doğu Kudüs'te Yahudi yerleşimleri
Koyu Mavi: Batı Şeria'da Yahudi yerleşimleri
Açık Yeşil: Doğu Kudüs'te Arap yerleşimleri
Koyu Yeşil: Batı Şeria'da Arap yerleşimleri

Doğu Kudüs, 1948 Arap-İsrail Savaşı'nda Ürdün'ün ve 1967'deki Altı Gün Savaşı'nda İsrail'in eline geçen Kudüs'ün doğusudur. İçinde, Eski Şehri ve Yahudilik, İslam ve Hristiyanlıkta kutsal yerler olan Tapınak Dağı, Ağlama Duvarı, Mescid-i Aksa, Kutsal Kabir Kilisesi gibi yerleri barındırır. "Doğu Kudüs" terimi, bazen 1949'dan 1967'ye kadar Ürdün'ün hakimiyeti altında olan fakat 1967'den sonra İsrail hakimiyeti altında Batı Kudüs ile birlikte tek bir belediye altında birleştirilen 70 km²'lik alanı bazen de 1967 öncesi bir Ürdün belediyesi olan 6.4 km²'lik alanı tasvir eder. Filistin Devleti, Doğu Kudüs'ü başkent yapmak istemektedir^[1] fakat şu andaki fiili başkenti Ramallah'tır. İsrail ise Kudüs'ün tamamını (hem batı hem doğu) ebedi başkent ilan etmiştir.

1948 Arap-İsrail Savaşı'nın ardından Kudüs ikiye bölündü; Yahudilerin çoğunlukta olduğu Batı kısmı İsrail'in, Müslüman ve Hristiyan Filistinlilerin çoğunluğu oluşturduğu Doğu kısmı Ürdün'ün hakimiyetinde kaldı. Batı Kudüs'te Arapların yaşadığı Katamon ve Malha gibi muhitler zorla boşaltıldığı gibi aynı kaderi Doğu Kudüs'te Eski Şehir ve Silwan muhitlerindeki Yahudiler de paylaştı. 19 yıl boyunca Ürdün hakimiyeti altında bulunan Doğu Kudüs'teki İbrani Üniversitesi'nin bulunduğu Scopus Dağı İsrail hakimiyetindeydi. Scopus Dağı bölgesi her ne kadar coğrafi açıdan Doğu Kudüs'te bulunsa da siyasi açıdan İsrail'in anklavı olduğundan Doğu Kudüs'ün bir parçası olarak sayılmamaktadır.

1967'deki Altı Gün Savaşı'nın ardından Doğu Kudüs ve Batı Şeria İsrail'in hakimiyeti altına girdi. Bundan kısa bir süre sonra, Batı Şeria'daki komşu köylerle birlike Doğu Kudüs ilhak edildi. Kasım 1967'de çıkan Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin 242 sayılı kararıyla İsrail'e "yakın zamandaki çatışmalar sonucu işgal edilen topraklardan" çekilme çağrısı yapıldı. 1980'de Knesset tarafından çıkarılan Kudüs Yasasıyla "Kudüs'ün, tam ve birleşik bir halde İsrail'in başkenti olduğu" bildirildi^[2] ve böylece Kudüs'ün tek taraflı olarak ilhak edildiği resmileştirildi. Bu bildirge Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin 478 sayılı kararıyla geçersiz sayıldı.

Siyasi terim

Doğu Kudüs, ağır siyasi etkisi olan anlamı tam olarak belirli olmayan bir terimdir. Resmi İngilizce belgelerde, Kudüs'ün İbranice'den ziyade Arapça'nın daha sık kullanıldığı bu bölümüne, Arap Kudüs'ü dendiği görülür. İsrailliler ise Arapların çoğunlukta olduğu bu bölgeye coğrafi konum nedeniyle Doğu Kudüs demektedir.^[3]

Doğu Kudüs terimi yanıltıcı olabileceği gibi aşağıdaki anlamlardan birini ifade eder:

• 1948'den 1967'ye, 6.4 km²'lik Ürdün hakimiyetinde olan kısma denir; aynı şekilde bu dönemde İsrail hakimiyeti altında bulunan kısma "Batı Kudüs" denir.
• Haziran 1967'de, savaştan sonra, İsrail, Ürdün Kudüs'ünün yanı sıra 64 km²'lik alanı kapsayan 28 köy ve Beytüllahim ve Beyt Cala belediyelerini de içine alan Batı Şeria'daki 70 km²'lik alanı fiilen ilhak etti ve Batı Kudüs belediyesinin sınırlarını genişletip İsrail'in en büyük şehri haline geldi.^[4][5]

Tarih

Ayrıca bakınız: Kudüs zaman çizelgesi

Ürdün hakimiyeti

Birleşmiş Milletler Paylaşım Planına göre, Kudüs'ün ne Yahudi ne de Arap devletine bağlı uluslararası bir şehir olmasına karar verildi.

1948 Arap-İsrail Savaşı sırasında Batı Kudüs İsrail'in, Eski Şehrin bulunduğu Doğu Kudüs de Ürdün'ün eline geçti. Savaşın sonra ermesiyle 1949 Ateşkes Anlaşması imzalandı.^[6]

Fetihten hemen sonra, Ürdünlüler Yahudi Çeyreği'nde ikamet eden Yahudileri kovdu. Hurva Sinagogu gibi ana sinagoglar yıkıldı, Yahudi Çeyreği buldozerlendi, Zeytin Dağı'nın kutsallığına aykırı hareketler yapılıp mezar taşları yol yapımında kullanıldı. Ürdün ayrıca Kudüs'ün kuzeyindeki Atarot ve Neve Yaakov isimli Yahudi köylerini de yıktı.

Doğu Kudüs, İsrail hakimiyetindeki Batı Kudüs'teki Arap muhitlerinden gelen mültecileri ağırladı. Binlerce Arap, önceden Yahudilerin yaşadığı yerlere yerleştirildi.^[6]

1950'de Batı Şeria ve Doğu Kudüs Ürdün tarafından ilhak edildi. İsrail ve Ürdün'ün farklı kısımların ilhak edildiği Kudüs ilhakı "de facto" olarak tanınırken, Ürdün'ün Batı Şeria ilhakı Birleşik Krallık tarafından tanındı. Ürdün hakimiyeti döneminde Doğu Kudüs önemini yitirmeye başladı, artık bir başkent değildi ve limanlara olan bağı koptuğu için ticari bir merkez oluşturmayı bırakmıştı. Yöneticiler ve tüccarların Amman'a gitmeye başlamasıyla nüfus azalmaya başladı. Öte yandan, bölgesel merkez ve dini açıdan önemi olmaya devam etti. 1953'teki bildirgeyi teyit ederek 1960'da Kudüs Ürdün'ün ikinci başkenti ilan edildi.^[7] Bu plan ABD ve diğer güçler tarafından protesto edildi.^[8]

1960'larda Kudüs'te ekonomik gelişme başladı, turizm endüstrisi önemli ölçüde gelişti ve kutsal yerlere yapılan haclarda artış oldu fakat tüm dinlere kapılarını açan Kudüs İsraillilere izin vermedi.^[6][9]

1966'da Ürdün hükümeti tarafından Doğu Kudüs'ün komşu köy ve kasabalarla birleştirilerek metropol bir şehir yapılması planlandı fakat bu plan hayata geçmedi ve ertesi sene Doğu Kudüs İsrail hakimiyeti altına girdi.

İsrail hakimiyeti

1967'deki Altı Gün Savaşı'yla İsrail Batı Şeria'yı ele geçirdi, ve bir zaman sonra Doğu Kudüs ve çevresindeki köyleri Kudüs belediyesi altında birleştirdi.^[10] Batı Şeria'nın 111 km²'sini kapsayan bu hareket Doğu Kudüs'e bağlı bazı köy ve yerleşim birimlerini hariç tuttu.

İsrail hakimiyetinde bütün dinlerin kutsal yerleri ziyaret etmesine izin verildi, İslami kutsal yerler ve Tapınak Dağı Müslüman vakıfa bağlıydı. Bölge ele geçirildikten üç gün sonra Ağlama Duvarı'nın karşısında bulunan Magribi Çeyreği (Fas) buldozerlendi, birkaç kişi öldü ve 135 aile taşınmaya zorlandı.^[11][12][13] Bu yere bir meydan yapıldı. 1948'de yıkılıp nüfusu azalan Yahudi Çeyreği tekrar inşa edilip Yahudiler tarafından dolduruldu.^[11]

İsrail, İkinci İntifada sırasında olası bir sızmayı engellemek için Kudüs'ün doğusunu güvenlik bariyerleriyle çevreledi. Bu yapı Doğu Kudüs ile Batı Şeria'yı ayırmaktadır ve bu yerlerin hepsi İsrail ve IDF idaresi altındadır. Bu bariyerlerin konumu eleştirelere sebebiyet verdi ve İsrail Anayasa Mahkemesi bariyerlerin tekrar düzenlemesi kararı aldı.

25 Ocak 2006'daki Filistin seçimlerinde kayıtlı olan 6300 Doğu Kudüslü Arap vardı. İkamet eden diğerleri ise oy kullanmak için Batı Şeria'ya gittiler. İsrail'in, Hamas'ın şehirde kampanya yapmasına yasak getirmesine rağmen Hamas 4 ve Fatah 2 sandalye kazandı. 1996'dan önceki seçimlerde 6000'den az kişinin oy kullanma hakkı vardı.

Mart 2009'da ketum "AB Doğu Kudüs Görev Raporu"nda İsrail yasa dışı yollarla Doğu Kudüs'ü ilhak etmekle suçlandı. Rapor, İsrail'in yeni yerleşim yerleri kurarak, bariyerler koyarak, ayrımcı gayrimenkul politikaları uygulayarak, evleri yıkarak, kısıtlı izin rejimi uygularak ve Filistin enstitülerini kapayarak, Doğu Kudüs'te İsrail Yahudi varlığını arttırdığı ve şehirdeki Filistin cemaatini zayıflaştırdığını, Filistin şehir gelişmesini engellediği ve Doğu Kudüs'ü Batı Şeria'dan ayırdığını söylemektedir.^[14]

Demografi

1967'de İsrail tarafından yapılan nüfus sayımına göre Doğu Kudüs'te 44,000 ve belediyeye sonradan eklenen bölgelerde 22,000 Filistinli vardı. Bu zamanda sadece birkaç yüz Yahudi bulunmaktaydı. Haziran 1993'te ise 155,000 Yahudi ve 150,000 Filistinliyle çoğunluğu Yahudiler oluşturmaya başladı.^[15]

2008'in sonu itibariyle şehirdeki 456,000 kişinin %60'ı Kudüs yerlisidir. Kudüs genelindeki Yahudilerin %40'ını oluşturan Doğu Kudüs'ün %43'ü 195,500 Yahudiden ve Kudüs genelindeki Müslümanların %98'ini oluşturan Doğu Kudüs'ün %57'si 260,800 Müslümandan oluşur.^[16] Filistin nüfusunun ebatı politik nedenlerle çelişkilidir. 2008'deki Filistin Merkez İstatistik Bürosu'nun raporuna göre Doğu Kudüs'teki Filistinli sayısı 208,000'dir.^[17]

2008 itibariyle en yoğun Müslüman muhitler Şuafat (38,800), Beyt Hanina (27,900), Müslüman Çeyreği (26,300) A-Tor ve A-Savana (24,400)'dır. Doğu Kudüs'ün ana Yahudi muhitleri Ramot Alon (42,200), Pisgat Ze'ev (42,100), Gilo (26,900), Neve Yaakov (20,400), Ramat Şlomo (15,100) ve Doğu Talpiot (12,200)'tur. Eski Şehir'deki Arap nüfusu 36,681 ve Yahudi nüfusu 3,847'dir.^[18]

Statüsü

Doğu Kudüs, Filistin Devleti tarafından başkent ilan edildi.^[1] Ramallah, Filistin Ulusal Yönetimi'nin idari başkentidir.

Egemenlik

Ayrıca bakınız: Kudüs'ün statüsü

28 Haziran 1967'de, İsrail Doğu Kudüs'ü hem idari hem belediyesel anlamda kanunen İsrail Devleti'ne bağladı.^[19] Uluslararası cemiyet bu hareketi de facto ilhak olarak kabul edip^[20] bağlayıcılığı olmayan Birleşmiş Milletler Genel Kurulu kararıyla İsrail'in yetki alanını geçersiz görür.^[21] Fakat bu karara cevaben İsrail, yapılanın ilhak olduğu iddiasını reddetti.^[22] 1980'de Knesset, "Kudüs Yasası'nı" İsrail Temel Yasası'na ekleyip Kudüs'ün "tam ve birleşik" olarak "İsrail'in başkenti" olduğunu deklare etti. Bu yeni yasayla Doğu Kudüs resmen ilhak edilmiş oldu. Kanunda sınırlar belirtilmediğinden^[23] Kudüs'ün belediye sınırlarına doğu bölgeler de dahildir. Buna cevap olarak Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, ABD'nin çekimser oy kullandığı 478 no'lu kararla bu kanunun geçersiz ve uluslararası kanunlara aykırı olduğunu belirtmiştir. 1988'de Ürdün, İsrail'in Doğu Kudüs'teki hakimiyetini kabul etmemesine rağmen Doğu Kudüs ve Batı Şeria'daki haklarında feragat etti.

13 Eylül 1993'te imzalanan Oslo Anlaşması ile Kudüs'ün kalıcı durumunun, görüşmelerin sonuna ertelendiği belirtildi. Filistin Ulusal Yönetimi, Doğu Kudüs'ün gelecekteki kalıcı statüsünün başkentleri olarak görmektedir.^[24] Doğu Kudüs'ün Filistin'in başkenti olma ihtimali İsrail tarafından ilk defa 2001'deki Taba Zirvesi'nde ele alındı.^[25] Fakat görüşmeler sonunda anlaşma sağlanamayınca İsrail bu zamandan beri bu olasılığı bir daha göz önünde bulundurmamaktadır.

1990'da ABD Senatosu'ndan çıkan kararla "Kudüs'ün İsrail'in başkenti olduğu" tanınıp "Kudüs'ün bölünmez bir şehir olarak kalması gerekliliğine kuvvetle inanılmaktadır" denildi.^[26] Fakat 1991'de ABD Dışişleri bakanı James Baker, ABD'nin İsrail'in Doğu Kudüs'ü ilhak edip kanunlarını bu bölgelere yaymasına karşı olduğunu belirtti.^[27] Tarihsel olarak ABD, Doğu Kudüs'ü hep savaşlar sonunda işgal edilen Batı Şeria'ya ait topraklar olarak gördü.^[28] Bunu takip eden Bill Clinton'ın başkanlık döneminde Doğu Kudüs'ün işgal altında olduğuna karşı çıkılıp bölgenin egemenliğinin henüz tanımlanmadığı belirtildi.^[28] Başkan yardımcısı Gore, ABD'nin "birleşik Kudüs'ü" İsrail'in başkenti olarak gördüğünü söyledi.^[28] Bu tanımdan sonra ABD, Güvenlik Konseyinde Doğu Kudüs'ün Batı Şeria'nın parçası olduğunu söyleyen kararlara çekimser yaklaştı.^[28] 1995'te Kongre'den çıkan Kudüs Elçilik Kararı ile Kudüs'ün bölünememiş olarak İsrail'in başkenti olduğunun tanınması gerektiği deklare edildi.

Julius Stone gibi bazı uluslararası hukuk uzmanlarınca, Altı Gün Savaşı sonunda Ürdün bölgedeki yasal egemenliğini yitirdiğinden ve İsrail nefs-i müdaafa gereğince "boşluğu doldurduğundan" İsrail'in bölgedeki egemenliği uluslararası kanunlar altında geçerlidir.^[29]

Howard Grief gibi bazı uluslararası hukuk uzmanlarınca da, San Remo Anlaşması gereğince Balfour Deklarasyonu Uluslararası Kanuna dönüştüğünden İsrail'in Filistin üzerindeki de jure egemenliği meşrudur. Grief'in dediğine göre, 1969 Viyana Antlaşmalar Konvansiyonu'nda uluslararası hakkedilmiş haklar kanun doktrininde belirtildiği üzere, İngiltere bölgedeki manda ve mütevelliliği bırakınca anlaşmalar gereği varisi İsrail olmuştur. BM Sözleşmesi 80. maddesine göre San Remo Anlaşması ve Milletler Cemiyeti'nde verilen haklar halen geçerlidir.^[30]

İkamet

Mayıs 2006'da CIA tarafından uzaktan algılama tekniğiyle çekilmiş, yerleşim birimlerini, mülteci kamplarını, duvarları vs gösteren Büyük Kudüs haritası.

1967 Savaşı'nın ardından İsrail, Doğu Kudüs'te yaptığı sayımda, sayımda yer alan Kudüslü Araplara İsrail'de kalıcı olarak ikamet etme hakkı verdi. Sayımda bulunmayanlar ise Kudüs'te ikamet etme hakkını yitirdi. İsrail, vatandaşlığa geçme koşullarını yerine getiren yani İsrail'e bağlı olacağına dair yemin eden ve diğer vatandaşlıklarından feragat edecek olan Kudüslü Filistinlilere İsrail vatandaşı olma hakkı tanıdı fakat nüfusun çoğu bunu reddetti. 2005'in sonunda Doğu Kudüs'teki Arapların %93'ü kalıcı ikamet hakkına ve %5'i İsrail vatandaşlığına sahip oldu.^[31]

İkamet izni olan Doğu Kudüslülere vatandaş olmamalarına rağmen belediye seçimlerinde oy kullanma ve şehir idaresinde rol alma hakları verilmiştir. İkamet edenler vergi ödemektedirler ve 1988'de İsrail Anayasa Mahkemesi kararınca sosyal güvenlik hakları ve devlet sağlık hizmetlerinden faydalanma hakları garanti altında alınmıştır.

1995'e kadar, başka bir ülkenin vatandaşlığına geçen veya orada ikamet eden kişi 7 yıl boyunca ülkeye dönmezse ikamet haklarından mahrum edilebilmekteydi. 1995'te "yaşam merkezi"nin Kudüs olduğunu ispatlayamayan Arapların ikamet izinleri geri çekildi. Bu statüden yararlanmak için birçok Arap'ın geri döndüğü keşfedilince 4 yıl sonra bu kanun feshedildi. Mart 2000'de İçişleri bakanı Natan Şaranski, "sessiz tehcir" politikasının dondurulduğunu, eski politikanın geri çekildiğini ve Kudüslü Arap yerlilere ikamet izinlerinin geri verileceğini bildirdi,^[32] tek koşul, kişilerin üç yılda bir İsrail'e giriş yapmasıydı. Aralık 1995'ten beri 3000'den fazla kişinin vatandaşlık veya ikamet izni "son buldu".^[32] Şaranski altında değiştirilen kanunlara rağmen 2006'da haklarını yitirenlerin sayısı 1363'tü ve bu sayı bir önceki seneye kıyasla altı kat daha fazlaydı.^[33] Statü kaybı otomatik olup bazen kişinin haberi dahi olmamaktadır.

İsrail hükümetine bağlı olmayan B'Tselem örgütüne göre, 1990'lardan beri, Arapların inşaat izni almaları zor olduğundan ev sıkıntısı yaşanmakta ve bu nedenle Arap sakinler Doğu Kudüs'ün dışına taşınmaktadır.^[34] Bunun yanı sıra, Batı Şeria'dan veya Gazze'den biriyle evlenen kişi Doğu Kudüs'ü terk etmektedir. Ayrıca birçok kişi İkinci İntifada'nın getirdiği ekonomik kriz sonucu yurtdışına göç etmektedir.^[35] İsrailli gazeteci Şahar Ilan'a göre Doğu Kudüslü Filistinlilerin dışarıya göç etmesi ikamet izni haklarının kaybolmasında etkendir.^[36]

American Friends Service Committee ve Marshall J. Breger'a göre, Doğu Kudüs'teki Filistin planlama ve geliştirmedeki kısıtlamalar İsrail'in şehri Yahudileştirme çabalarından kaynaklanmaktadır.^[37][38] 13 Mayıs 2007'de İsrail Kabinesi, Yahudi yerleşimcilerin ilgisini çekmek için Doğu Kudüs ekonomisine katkı yapma önergesi üzerinde tartıştı. Kabine, şehri Yahudi yerleşimcelere cazip kılmak için 5.75 milyar Şekel'i vergiden düşmeyi, hükümet bürolarını buraya taşımayı, yeni mahkeme ve Kudüs çalışma merkezi inşa etmeyi tartıştı.^[39] 25,000 Yahudi evi inşa etme planı gelişme aşamasındadır. Bu plan, Arapların inşa izni almasında zorluklar yaşaması sebebiyle eleştirileri üzerine çekti.^[40][41]

Kültür

Kudüs 2009'da Arap Kültür Başkenti olarak seçildi.^[42][43] Bu festival Arap dünyasında bir seri etkinlik festivali olarak organize edildi.^[44] Etkinliklerin açılışı Ocak 2009'da gerçekleşmesi gerekirken Gazze Savaşı sebebiyle Mart ayına ertelendi.^[44] İsrail'in Milli Güvenlik Bakanı, İsrail polisini Filistinliler tarafından yapılacak Kudüs'te ve İsrail'in genelindeki olayları bastırması için görevlendirdi.^[44] İsrail ile Filistin arasındaki anlaşmalara göre Filistin Devletinin İsrail topraklarında etkinlik düzenlemesinin yasak oluşu baz alınarak olası bir olayın kanunlara aykırı olacağı gerekçesiyle İsrail topraklarında konuyla ilgili etkinlikler yasaklandı.^[44]

Doğu Kudüs valileri

• Anwar Al-Khatib (1948–1950)
• Aref al-Aref (1950–1951)
• Hanna Atallah (1951–1952)
• Omar Wa'ari (1952–1955)
• Ruhi al-Khatib (1957–1994; itibari)
• Amin al-Majaj (1994–1999; itibari)
• Zaki Al-Ghul (1999–günümüz, itibari)^[45]

Ayrıca bakınız

• Yahudilik'te Kudüs
• Kudüs Bölgesi
• Yeşil Hat (İsrail)

Kaynakça

Özel

1. In the Palestine Liberation Organization's Palestinian Declaration of Independence of 1988, Jerusalem is stated to be the capital of the State of Palestine. In 2000 the Palestinian Authority passed a law designating East Jerusalem as such, and in 2002 this law was ratified by Chairman Arafat. See Arafat Signs Law Making Jerusalem Palestinian Capital, People's Daily, published October 6, 2002; Arafat names Jerusalem as capital, BBC News, published October 6, 2002.
2. "Basic Law- Jerusalem- Capital of Israel". 22 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20131022195645/http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/1980_1989/Basic%20Law-%20Jerusalem-%20Capital%20of%20Israel. Erişim tarihi: 2008-06-11. 
3. Menachem Klein (2001). Jerusalem: the contested city. NYU Press. s. 6. ISBN 9780814747544. http://books.google.com/books?id=tzgUdgVJEekC&pg=PA6-IA1. Erişim tarihi: 8 May 2011. 
4. Legal status of East Jerusalem and its residents, B'Tselem
5. Yvonne Schmidt (May 2008). Foundations of Civil and Political Rights in Israel and the Occupied Territories. GRIN Verlag. s. 340. ISBN 9783638944502. http://books.google.com/books?id=oO9i6WDXH6cC&pg=PA340. Erişim tarihi: 8 May 2011. 
6. Israeli, Raphael. Jerusalem Divided: the armistice regime, 1947-1967, Routledge, 2002, p. 118.
7. Bovis, H. Eugene (1971). The Jerusalem Question, 1917-1968. Stanford, CA: Hoover Institution Press. s. 99. ISBN 0-8179-3291-7. http://books.google.com/books?id=1L49R1xKA6QC&pg=PA99&lpg=PA100&dq=%22jerusalem+question+%22&output=html&sig=NuHB0S1nsVZeXI0sidU1hxQu4oE. 
8. Hirsch, Moshe; Lapidoth, Ruth Eschelbacher (1994). The Jerusalem Question and Its Resolution: Selected Documents. The Hague: M. Nijhoff. s. 160. ISBN 0-7923-2893-0. http://books.google.com/books?id=e93JIwTBjHgC&pg=PA160&vq=second+capital&dq=%22jerusalem+question+%22&output=html&source=gbs_search_s&cad=5&sig=sUoVgV967SL-Cerm8zVSEsehbgY. 
9. Martin Gilbert, Jerusalem in the Twentieth Century (Pilmico 1996), p254.
10. "Israel & the Palestinians: Key Maps". British Broadcasting Corporation. 25 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20070825052821/http://news.bbc.co.uk:80/1/shared/spl/hi/middle_east/03/v3_israel_palestinians/maps/html/1967_and_now.stm. Erişim tarihi: 2007-05-28. 
11. http://web.archive.org/web/19981201090448/http://www.merip.org/joost.htm
12. The Moroccan Quarter: A History of the Present, Jerusalem Quarterly (Winter 2000/7), Institute of Jerusalem Studies, Appendix I (retrieved March 31, 2010)
13. http://www.kbj.org.il/images/kotel_p.html
14. Rory McCarthy (2009-03-07). "Israel annexing East Jerusalem, says EU". The Guardian. 11 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20130311014434/http://www.guardian.co.uk/world/2009/mar/07/israel-palestine-eu-report-jerusalem. Erişim tarihi: 2009-03-08. 
15. "THE REALIZATION OF ECONOMIC, SOCIAL AND CULTURAL RIGHTS: Written statement submitted by Habitat International Coalition, a non-governmental organization on the Roster". United Nations Economic and Social Council. August 3, 1994. 3 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140203082009/http://unispal.un.org/unispal.nsf/f45643a78fcba719852560f6005987ad/3077feebe5774e3d852563300069223b?OpenDocument. Erişim tarihi: 2009-08-12. 
16. "Jerusalem, Facts and Trends 2009-2010, p. 11" (PDF). Jerusalem Institute for Israel Studies. 25 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20140825070135/http://jiis.org/.upload/facts-2010-eng%20(1).pdf. 
17. "Palestinians grow by a million in decade". The Jerusalem Post/AP. 2008-02-09. 27 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120127195752/http://fr.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1202246355071&pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull. Erişim tarihi: 2010-10-18. 
18. "Table III/14 - Population of Jerusalem, by Age, Quarter, Sub-Quarter and Statistical Area, 2008" (PDF). Statistical Yearbook of Jerusalem 2009/10. Jerusalem Institute for Israel Studies. 5 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20120905192030/http://jiis.org/.upload/web%20C1409.pdf. 
19. Law and Administration Ordinance (Amendment No. 11) Law, 1967 and Law and Administration Order (No. 1) of 28 June 1967.
20. Ruth Lapidoth. "Jerusalem: The Legal and Political Background". Justice No. 3, Autumn 1994. International Association of Jewish Lawyers and Jurists. 31 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20131231184708/http://www.mfa.gov.il/MFA/Peace+Process/Guide+to+the+Peace+Process/Jerusalem-+Legal+and+Political+Background.htm. 
21. General Assembly Resolution 2253, July 4, 1967
22. The letter, delivered to the U.N. Secretary General on July 10, stated: "The term 'annexation' is out of place. The measures adopted related to the integration of Jerusalem in the administrative and municipal spheres and furnish a legal basis for the protection of the Holy Places" .
23. Ian Lustick, Has Israel Annexed East Jerusalem?
24. "On international day of solidarity with Palestinians, Secretary-General heralds Annapolis as new beginning in efforts to achieve two-state solution". United Nations, Department of Public Information, News and Media Division. 2007-11-29. http://www.un.org/News/Press/docs/2007/gapal1069.doc.htm. Erişim tarihi: 2008-05-05. 
25. "The Moratinos' "Non-Paper" on Taba negotiations". 2001-01-27. 6 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20090206184211/http://domino.un.org:80/UNISPAL.NSF/2ee9468747556b2d85256cf60060d2a6/cea3efd8c0ab482f85256e3700670af8!OpenDocument. 
26. "S.Con.Res.106 for the 101st Congress". http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/z?c101:S.CON.RES.106:. Erişim tarihi: 2007-07-04. 
27. James Baker's Letter of Assurance to the Palestinians, 18 October 1991
28. Stephen Bowen (1997). Human rights, self-determination and political change in the occupied Palestinian territories. Martinus Nijhoff Publishers. s. 39–40. ISBN 9789041105028. http://books.google.com/books?id=rXF9zwPL4wIC&pg=PA39. Erişim tarihi: 2 December 2010. 
29. Lacey, Ian, ed. International Law and the Arab-Israeli Conflict (pdf) – Extracts from Israel and Palestine - Assault on the Law of Nations by Julius Stone, Second Edition with additional material and commentary updated to 2003, AIJAC website. Retrieved June 28, 2007. See also Yehuda Z. Blum, The Juridical status of Jerusalem (Jerusalem, The Leonard Davis Institute for International Relations, 1974); id., "The missing Reversioner: Reflections on the Status of Judea and Samaria", 3 The Israel Law Review (1968), pp. 279–301.
30. Legal Foundation and Borders of Israel under International Law (Mazo Publishers October 1, 2008), by Howard Grief, accessed 25 August 2010
31. "Selected Statistics on Jerusalem Day 2007 (Hebrew)". Israel Central Bureau of Statistics. 2007-05-14. 5 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20151105011642/http://www.cbs.gov.il/hodaot2007n/11_07_084b.doc. 
32. B'Tselem - Revocation of Residency in East Jerusalem
33. "A capital question". The Economist. 2007-05-10. http://www.economist.com/world/africa/displaystory.cfm?story_id=9163534. Erişim tarihi: 2007-05-11. 
34. "East Jerusalem". B'Tselem. 4 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20110604233209/http://www.btselem.org/English/Jerusalem/. Erişim tarihi: 2007-05-14. 
35. Movement and access restrictions in the West Bank - Uncertainty and inefficiency in the Palestinian economy - World Bank report (9 May 2007)
36. Shahar Ilan (2007-06-24). "Interior Min. increasingly revoking E. J'lem Arabs' residency permits". Haaretz. http://www.haaretz.com/hasen/spages/874161.html. 
37. "East Jerusalem and the Politics of Occupation" (PDF). American Friends Service Committee. Winter 2004. 14 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20080814155938/https://www.afsc.org/israel-palestine/learn/East-Jerusalem.pdf. 
38. Marshall J. Breger (March 1997). "Understanding Jerusalem". Middle East Quarterly. Middle East Forum. 9 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20090209013954/http://www.meforum.org:80/article/343. 
39. "Cabinet discusses measures to financially strengthen Jerusalem". Israeli Ministry of Foreign Affairs. May 13, 2007. 8 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20121008235945/http://www.mfa.gov.il/MFA/Government/Communiques/2007/New+measures+to+strengthen+Jerusalem+13-May-2007.htm. Erişim tarihi: 2007-05-13. 
40. "New Jerusalem settlement planned". BBC News. May 11, 2007. http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/6645777.stm. Erişim tarihi: 2007-05-14. 
41. "Israel's Olmert says seeks to expand Jerusalem". May 13, 2007. http://www.reuters.com/article/featuredCrisis/idUSL13437230. Erişim tarihi: 2007-05-14. 
42. Capitals of Arab Culture - Jerusalem (2009)
43. Jerusalem: Capital of Arab Culture events jeopardized by occupation
44. Israel bans Palestinian cultural events. Ynet News, 2009-03-20.
45. http://www.highbeam.com/doc/1P1-20515295.html

Genel

• Bovis, H. Eugene (1971). The Jerusalem Question, 1917–1968. Stanford, CA: Hoover Institution Press. ISBN 0-8179-3291-7. http://books.google.com/books?id=1L49R1xKA6QC&dq=%22jerusalem+question+%22&output=html&source=gbs_summary_s&cad=0. 
• Bregman, Ahron (2002). Israel's Wars: A History Since 1947. London: Routledge. ISBN 0-415-28716-2
• Cohen, Shaul Ephraim (1993). The Politics of Planting: Israeli-Palestinian Competition for Control of Land in the Jerusalem Periphery. University of Chicago Press. ISBN 0226112764.
• Ghanem, As'ad (2001). The Palestinian-Arab Minority in Israel, 1948–2000: A Political Study. SUNY Press. ISBN 0791449971.
• Israeli, Raphael (2002). Jerusalem Divided: the armistice regime, 1947–1967, Routledge, p. 118. ISBN 0714652660.
• Rubenberg, Cheryl A. (2003). The Palestinians: In Search of a Just Peace. Lynne Rienner Publishers. ISBN 1588262251.

Dış bağlantılar

• The Legal Status of East Jerusalem Under International Law by David Storobin
• Legal status of East Jerusalem and its residents (from B'Tselem)
• History of Jerusalem (from Jewish Virtual Library)
• Jordan to reject any Israeli sovereignty over East Jerusalem, King tells Arafat (from Jordanian Embassy in Washington)
• One Jerusalem - supportive of Israel's unification of the city
• East Jerusalem and the Politics of Occupation AFSC Middle East Resource Series
• Ir Amim: For an Equitable and Stable Jerusalem with an Agreed Political Future
• State of Affairs: Jerusalem 2008 (from Ir Amim)
• Publications about the status of East Jerusalem (from Ir Amim)
• Maps of East Jerusalem (from Ir Amim)