Ses değişmeleri

Ses değişmesi, dildeki konuşma seslerinden birinin diğerinin yerine geçmesi ya da türemesi ve düşmesi olarak tanımlanabilir. Dil bilimciler, dillerin çoğunlukla benzer ses değişimlerine uğradığını göstererek konuyla ilgili evrensel kurallar ortaya koymaya çalışmaktadır.

Dil biliminde ses değişmelerine yönelik üç farklı yaklaşım vardır: Yeni Dilbilgiciler (Neogrammarians), Yapısalcılar (Structuralists) ve Üreticiler (Generativists)

Ses Değişmelerinin Nedenleri

Ses değişmeleri dilin kendi iç dinamiklerinden kaynaklandığı gibi, dil dışı psikolojik, sosyolojik, nörofizyolojik nedenlerden meydana gelebilir. Bir biçim birimi (morfem, Türkçede kelime ve ekler) eş zamanlı ya da art zamanlı olarak ses değişmesine uğrayabilir. Özellikle köken (etimoloji) sözlükleri art zamanlı değişmeleri göstermesi bakımından önemli kaynakları oluşturur. Ses değişmeleri, bir dilin ses dizimi kurallarına uymayan alıntı biçim birimlerinde sıklıkla görülür.

Ses Değişmeleri

• Aykırılaşma (Dissimilation)
• Benzeşme (Assimilation)
• a. Kaynaşım (Coalescence)
• b. Eşsöyleyiş (Coarticulation)
• c. Damaksılaşma (Palatalization)
• d. Artdamaksıllaşma (Velarization)
• e. Dudaksıllaşma (Labialisation)
• f. Önötümlüleşme (Initial voicing)
• g. Sonötümsüzleşme (Final devoicing)
• h. Ünlü Atlaması (Metaphony)
• Ünlü uyumu (Vowel Harmony)
• Tını Değişimi (Umlaut))
• i. Ünsüz Uyumu (Consonant harmony)
• Birleşimli Biçim (Sandhi)
• a. Ulama (Liason)
• b. Ünsüz Değişimi (Consonant mutation)
• c. Titremli Birleşimli Biçim (Tone sandhi)
• d. Ünlü Boşluğu (Hiatus)
• e. Derilme (Synalepha)
• f. Ünlü Düşmesi (Elision)
• g. Ünlü Göçüşmesi (Crasis)
• h. Ünlü Çatışması (Synaeresis)
• Karşıtı: İki Ünlünün Ayrılması (Diaeresis)
• i. İki Ünlü Birleşmesi (Synizesis)
• İz kalıntısı (Cheshirisation)
• a. Denkleştirici Uzatma (Compensatory lengthening)
• b. Genizsileşme (Nasalization)
• c. Tonogenesis
• d. Floating tone
• Göçüşme (Metatez): Bir kelimede seslerin ya da hecelerin yer değiştirmesidir. Genellikle bitişik seslerin yer değiştirdiği görülür. Türkçede köprü=körpü, kibrit=kirbit, toprak=torpak, ekşi=eşki gibi.
• Ses Düşmesi (Elision)
• a. Önses Düşmesi (Aphaeresis)
• b. İç Ses Düşmesi (Synocope)
• c. Sonses Düşmesi (Apocope)
• d. Hece Düşmesi (Haplology)
• e. Kaynaşma (Fusion)
• f. Demetçik Daralması (Cluster reduction)
• Ses Türemesi (Epenthesis)
• a. Ünlü Türemesi (Anaptyxis)
• b. Ünsüz Türemesi (Excrescence)
• c. Önseste Türeme (Prothesis)
• d. Sonseste Türeme (Paragoge)
• e. Unpacking
• f. Vowel breaking (diphthongization)
• Ses Yumuşaması (Lenition): Birçok dilde görülen ünsüz değişimi türüdür. Benzeşme ile birlikte, dillerin tarihsel değişimlerine öncülük eder.
• a. Ünsüz Aşamalanması (Consonant gradation): Çeşitli derecelerde ünsüz değişiminin olduğu ünsüz değişimi türüdür.
• b. Ünsüz Ötümlüleşmesi ve Ötümsüzleşmesi (Consonant voicing and devoicing): İngilizcede cat+s>ca ts
• c. Sızıcılaşma (Spirantization)
• d. R'leşme (Rhotacism)
• e. L Ötümlüleşmesi (L-vocalization)
• f. Yer Yitimi (Debuccalization)

Dipnotlar

• (1) McMAHON, April M. S. (1994), Understanding Language Change, Cambridge University Press, s.14, ISBN 0-521-44119-6

Kaynaklar

• BALPINAR, Zülal (Editör) (2006), Turkish Phonology, Morphology and Syntax, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, 267 s.
• BANGUOĞLU, Tahsin (1959), Türk Grameri I: Sesbilgisi, TDK, Ankara, 306 s.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1958), "Anadolu Ağızlarında İçses Ünsüz Benzeşmesi", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, s. 1-11.
• COŞKUN, Volkan (2008), Türkçenin Ses Bilgisi, IQ Yayınları, 288 s.
• DEMİRCAN, Ömer (1996), Türkçenin Sesdizimi, Der Yayınları, İstanbul, X+196 s, (2002) Der Yayınları.
• DEMİREZEN, Mehmet (1986), Phonemics and Phonology: Theory Through Analysis, Ankara.
• DEVELİ, Hayati (1995), Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumlar, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DUMAN, Musa (1995), Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Ses Değişmeleri, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• EREN, Hasan (1953), "Türk Dillerinde Metathèse", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, s. 161-180.
• EREN, Hasan (1959), "Türkçede MM-MB Dissimilation'u", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, s.95-103
• ERGENÇ, İclâl (1989), Türkiye Türkçesinin Görevsel Sesbilimi, Ankara,Engin Yayınları.
• ERGİN, Muharrem (1985), Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 5. Baskı
• GEMALMAZ, Efrasiyap (1999), "Türkiye Türkçesindeki Ses Olayları", Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 13.
• LEES, Robert B. (1961), The Phonology of Modern Standard Turkish, Indiana University, Bloomington, Mouton and Co. The Hague, Netharlands, VII+76
• LEES, Robert B. (1966), "Turkish Harmony and the Phonological Description of Assimilation (=Türkçede Ahenk ve Benzeşmenin Seslik Tanımı)", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, s. 279-297
• ÖZSOY, Sumru (2006), Türkçenin Yapısı-I (Sesbilim), Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 135 s.
• SELEN, Nevin (1979), Söyleyiş Sesbilimi, Akustik Sesbilimi ve Türkiye Türkçesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• SEVORTYAN, E.V. (2001), "Türk Lehçelerinde Kelime Başı Konsonantlarının Düşmesi", aktaran: Minara Aliyeva, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Güz-II 2001, S: 12/2, s. 787-798.
• TANSU, Muzaffer (1963), Durgun Genel Sesbilgisi ve Türkçe, Ankara.
• TÜRK, Vahit (2001), "Türkçede Ön Seste Ünlü Düşmesi (Aphaeresis-Aphesis) Örnekleri", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C: I-II, S: 44, s. 223-233.
• ÜÇOK, Necip (1951), Genel Fonetik, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara.