Osmanlı İmparatorluğu'nun idari bölünüşü

Osmanlı İmparatorluğu, çeşitli yönetim bölümlerine ayrılmıştır. Bu yönetim bölümleri devlet teşkilatının bir parçasıdır. Devletin topraklarının büyümesi ile kurulan eyalet sistemi, 1864 yılında Sultan Abdülaziz zamanında yerini vilayet sistemine bırakmıştır.

Klasik dönem

Osmanlı Devleti ilk zamanlarda sancak denilen yönetim birimlerine ayrılmıştır. Sancaklar, sancak beyleri tarafından yönetilmiş, bazı sancakları ise okuma çağındaki şehzadeler yönetmiştir. I. Murad zamanında eyalet sistemine geçilmiştir. Eyalet veya beylerbeyliği denilen bu yönetim birimleri sancakların birleşiminden oluşmuştur. Yöneticileri beylerbeyi denilen kişilerdir. Balkan Yarımadası'ndaki fetihler devam ederken ele geçirilen toprakların idaresi için 1362 yılında merkezi Edirne olmak üzere I. Murad'ın emri ile ilk eyalet olan Rumeli Eyaleti kurulmuştur. Rumeli Eyaleti'nin ilk beylerbeyi de Lala Şahin Paşa'dır.^[1] Yıldırım Bayezid, 1393 yılında Rumeli'ye geçerken Timurtaş Paşa'yı Andolu Beylerbeyi olarak Ankara'da bırakması ile Anadolu Eyaleti kurulmuştur.^[2] 1413 tarihinde Rum Eyaleti kurulmuştur. Ardından birçok eyalet kurulmuştur. 1590 yılından sonra beylerbeylik kelimesi yerine eş anlamlısı olan eyalet kelimesi kullanılmıştır.^[3]

Eyaletler kendi aralarında sâlyâneli (yıllıklı) ve sâlyânesiz (yıllıksız) olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Sâlyânesiz eyaletlerin ürünleri has, zeamet ve tımar olarak ayrılmıştı. Öşür ve resimleri, havas-ı hümayun ismiyle, hazineye, beylerbeyi ve sancakbeyi haslarına ve bir de zeamet ile tımara ait olmak üzere bölünmüştü. Sâlyâneli eyaletler has, zeamet ve tımara ayrılmayarak doğrudan doğruya devlet hazinesi tarafından mıntıkalar halinde her sene iltizama verilirdi. Bu eyaletlerin senelik hasılatından bir kısmı beylerbeyi, sancakbeyi, asker vs. maaşları için dağıtıldıktan sonra önceden belirlenmiş bir miktarı (sâlyâneyi) devlet hazinesine yollanırdı. Sâlyâneli eyaletler daha çok merkezden uzak Arap Müslümanların çoğunlukta oldukları eyaletlerdi. Bu tip eyaletlerde hükümet yeniçeri garnizonları bulundurur ve merkezden beylerbeyi, defterdar ve kadıları tayin ederdi.

Eyaletler

Adı	Kuruluş yılı	Merkezi	Türü
Anadolu Eyaleti	1393	Bursa, Ankara, Kütahya	Sâlyânesiz eyalet
Diyâr-ı Bekr Eyaleti	1515	Diyarbekir	Sâlyânesiz eyalet
Rumeli Eyaleti	1362	Edirne, Manastır, Sofya	Sâlyânesiz eyalet

Sâlyânesiz eyaletler

1. Karaman Beylerbeyliği
2. Rum Beylerbeyliği (Rumiyye-i Sugra)
3. Trabzon Beylerbeyliği
4. Zülkadriye Beylerbeyliği
5. Cezayir Beylerbeyliği
6. Kars Beylerbeyliği
7. Erzurum Beylerbeyliği
8. Cezair-i Bahr-i Sefîd Beylerbeyliği
9. Bosna Beylerbeyliği
10. Budin Beylerbeyliği
11. Van Beylerbeyliği
12. Kıbrıs Beylerbeyliği
13. Tunus Beylerbeyliği
14. Şehrizor Beylerbeyliği
15. Çıldır Beylerbeyliği
16. Kefe Beylerbeyliği
17. Özü Beylerbeyliği

Sâlyâneli eyaletler

1. Mısır Beylerbeyliği
2. Trablusşam Beylerbeyliği
3. Halep Beylerbeyliği
4. Bağdat Beylerbeyliği
5. Basra Beylerbeyliği
6. Musul Beylerbeyliği
7. Trablusgarp Beylerbeyliği
8. Hicaz Beylerbeyliği
9. Yemen Beylerbeyliği
10. Rakka Beylerbeyliği
11. Habeşistan Beylerbeyligi
12. Lahsa Beylerbeyliği

Kaynakça

1. Mehmet İpşirli, "Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilâtı", Osmanlı Devleti ve Medeniyet Tarihi, c.1, İstanbul 1994, s.225.
2. Mehmet İpşirli, "Beylerbeyi", İslam Ansiklopedisi, c.6, İstanbul 1992, s.69.
3. Osmanlı eyalet-vilayet sistemi (Türkçe). Radikal gazetesi.