Azerice

Azerice
Azerbaycanca, Azerbaycan Türkçesi
Telaffuz	ɑzærbɑjdʒɑn dili
Bölge	İran Azerbaycanı, Azerbaycan Cumhuriyeti, Güney Kafkasya, Kuzey Irak ve Doğu Anadolu
Etnik köken	Azeriler
Konuşan sayısı	24.4 — 30 milyon  (2011-2015)[1][2][3][4][5]
Dil aileleri	Ural-Altay Altay Türk Oğuz Azerice
Yazı sistemi	Kiril alfabesi (Rusya) Latin alfabesi (Azerbaycan) Arap alfabesi (İran)
Resmî durumu
Resmî dil	Azerbaycan  Dağıstan[6] (Rusya)
Düzenleyen	Azerbaycan Millî İlimler Akademisi
Dil kodları
ISO 639-1	az
ISO 639-2	aze
ISO 639-3	aze – kapsayıcı kod Bireysel kodlar: azj – Kuzey Azerbaycan azb – Güney Azerbaycan slq – Selçuk qxq – Kaşkay
Azerbaycan Türkçesinin konuşulduğu yerler.

Azerice, Azerbaycan Türkçesi ya da Azerbaycanca, Türk dillerinin Oğuz grubu içerisindedir ve Türk halklarından biri olan Azerilerin ana dilidir. Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesine en yakın dildir. En çok konuşucusu İran Azerbaycanı'nda bulunan dil, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilidir.^[7] Rusya Federasyonu'nun özerk Dağıstan Cumhuriyeti'nde ise resmî dillerden biridir.

Konuşulan Alan

Azerice, Azerbaycan'da 9.600.000^[8], İran'da ise 12-18 milyon kişi tarafından konuşulan bir dildir. Irak Türkmenlerinin ağzı da Azericeye benzer. Azerbaycan'da 1991 yılı itibarıyla Azericeye uyarlanan Latin alfabesi yeniden kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye'de Ardahan, Kars, Iğdır^[9] illerinde konuşulur.

Ağızları

Azerbaycan arazisinde dört ağız vardır:

1. Doğu ağzı — Kuba, Şamahı, Bakü, Muğan ve Lenkeran ağızları
2. Batı ağzı — Kazah, Karabağ, Gence ağızları
3. Kuzey ağzı — Şeki (Nuha) ve Zakatala-Kah ağızları
4. Güney ağzı — Nahçıvan, Ordubad, Erivan ağızları

Ağızlar birbirinden fonetik özelliklerine göre ayrılırlar.

Tarih

Tarihî seyir içersinde de Türkçeye en çok benzeyen Türk dillerinden birisidir. Bunun nedenlerinden birisi Azerbaycan Türkçesi de Türkiye Türkçesi gibi Oğuz grubuna dahil olmasıdır. Aynı zamanda yazı dili de olan Azerice yazı dili geleneğine sahip olma bakımından Türkiye Türkçesiyle hemen hemen paraleldir.^[10]

Oğuzca

Türk dili, 13. yüzyılda Hazar’ın batısında Oğuzca merkezli bir özellikte bağımsız gelişimine başlamıştır. Batı Türkçesi^[11] (Oğuzca veya Yeni Batı Türkçesi) olarak belirtilen bu bölge Türkçesinin içinde saha bakımından zamanla iki daire meydana gelmiştir. Bunlardan biri Azerbaycan ve Doğu Anadolu sahasını içine alan Doğu Oğuz kolu, diğer Osmanlı sahasını içine alan Batı Oğuz koludur.^[12]

11. - 13. yüzyıllar arası, aynı zamanda Oğuzların Orta Asya’dan batıya doğru uzanan siyasî etkinliklerinin güçlenme dönemidir. Nitekim daha 11. yüzyılda büyük Selçuklu Devleti’nin batıya yaptığı göçlerle, Oğuz nüfuzu yalnız Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve Horasan bölgelerinde kalmamış; Azerbaycan üzerinden Abbasi Devleti'nin başkenti ve büyük kültür merkezi Bağdat’a kadar uzanmıştır.^[13] Bu etkililik Oğuzca açısından da aynı yönde bir gelişme yaratmıştır.

Batı ve Doğu Kollarının Açılması

Azerbaycan ve Osmanlı Türkçeleri arasında, daha çok şivede kalan ayrılıkların sebeplerini Doğu Oğuz koluna Oğuz dışı Türk şivelerinin, özellikle Kıpçak unsurlarının yaptığı etki ve İlhanlılardan kalan bazı Moğolca izlerinde aramak lazımdır. Bu iki Türkçe arasındaki başlıca ayrılıklar, kelime başındaki b - m, kelime içindeki ķ - ġ - ħ, ilk hecedeki e - i, kelime başındaki t - d ile akuzatif ve bazı fiil çekimleri etrafında toplanmıştır.^[14]

Nahçıvan’daki Ana Dili Heykeli

Batı Oğuz Kolu (b-, -ķ, e-, t-)	Doğu Oğuz Kolu (m-, -ħ, i-, d-)	Anlam
ben	mən	“Ben kişi zamiri”
biŋ	min	“1000 sayısı”
baķ-	baħ - (bax)	“Bakmak”
tarla	tarla	“Tarla”
orduyı	ordunu	“Orduyu”

Batı ve doğu Oğuz kolları arasındaki farklılıklar 14. yüzyıldan sonra kesinleşmeye başlamıştır.^[15] Azerbaycan sahasında yetişen başlıca edebî şahsiyetlerin bulunduğu 17. yüzyıldan önce de doğu ve batı Oğuz kolları arasında kayda değer bir ayrılık bulunmadığı için bu iki Oğuz ağzı, yazı dili olarak Batı Türkçesi adı altında zikredilmişlerdir.^[14]

Yazı dili

Arap asıllı Türk alfabesinin kullanıldığı devirlerde Azerbaycan ve Osmanlı Türkçesi sahalarında kaleme alınan eserlerin imlasında büyük ortaklıklar söz konusu olmuştur. Çünkü Türkçenin eski devirlerinden gelen ve bu alfabede standartlaşan imla, doğu ve batı sahalarında aynı imla geleneğini gerektiriyordu. Mesela kapı kelimesi Hazar’dan batısından

19. asrın başlarından itibaren Ruslar, Kafkaslar ve Azerbaycan'ı istila etmeye başladılar. 18 Şubat 1828’de Ruslarla Kaçar Hanedanı arasında imzalanan Türkmençay Antlaşması gereğince Aras Nehri'nin kuzeyinde kalan Azerbaycan toprakları Ruslara bırakıldı.^[16] Azerice, 17. yüzyıldan sonra kendi mecrasında gelişimine devam etmişti. Rus egemenliğinden sonra, Osmanlı Türkçesi bölgesi ile olan irtibatların azalması ve zamanla bölgede oluşturulan devlet yapısı sonucunda yazı dili olarak Azerbaycan dili resmiyet kazandı.

Sesbilim

Ünsüzler

Standart Azericede ünsüzler

	Çift dudak		Labio- dental		Diş		Diş yuvası		Post- alveolar		Palatal		Velar		Gırtlak
Patlayıcı ve yarı kapantılı	p	b			t	d			ʧ	ʤ	c	ɟ	k	ɡ
Geniz	m				n
Sürtünmeli			f	v	s	z			ʃ	ʒ			x	c	h
Approximants							l				j
Taps							ɾ

Ünlüler

Standart Azerice ünlüler

Alfabe

İran’daki Azerilerin Arap abecesi ile yazılmış Mirza Mehemmed Tağı Kumri (1819-1891) adlı şaire ait bir şiir kitabı

Alfabe değişiklikleri ve karşılıklar

Arap Asıllı Alfabe (-1929[17]) İran	Latin Asıllı Alfabe (1929–1939) Azerbaycan SSC	Kiril Asıllı Alfabe (1939–1991) Azerbaycan SSC	Latin Asıllı Alfabe (1992- ) Azerbaycan Cumhuriyeti
ا,آ	A a	А а	A a
ﺏ	B b	Б б	B b
ﺝ	Ç ç	Ҹ ҹ	C c
چ	C c	Ч ч	Ç ç
ﺩ	D d	Д д	D d
	E e	Е е	E e
ﻉ ,(کسره)	Ə ə	Ә ә	Ə ə
ﻑ	F f	Ф ф	F f
گ	G g	Ҝ ҝ	G g
ﻍ	Ƣ ƣ	Ғ ғ	Ğ ğ
ﺡ,ﻩ	H h	Һ һ	H h
ﺥ	X x	Х х	X x
	Ь ь	Ы ы	I ı
ی	I i	И и	İ i
ژ	Ƶ ƶ	Ж ж	J j
ﻙ	K k	К к	K k
ﻕ	Q q	Г г	Q q
ﻝ	L l	Л л	L l
ﻡ	M m	М м	M m
ﻥ	N n	Н н	N n
ﻭ	O o	О о	O o
	Ɵ ɵ	Ө ө	Ö ö
پ	P p	П п	P p
ﺭ	R r	Р р	R r
ﺙ,ﺱ,ﺹ	S s	С с	S s
ﺵ	Ş ş	Ш ш	Ş ş
ﺕ,ﻁ	T t	Т т	T t
ﻭ	U u	У у	U u
ﻭ	Y y	Ү ү	Ü ü
ﻭ	V v	В в	V v
ی	J j	Ј ј	Y y
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ	Z z	З з	Z z

Türk yazı tarihi mevcut bilgilerle Göktürk Alfabesi ile başlasa da^[18], Azericenin yazılmasına Arap alfabesinin bir varyantı ile başlanmıştır. Selçuklu ve Oğuzlar 10. asırdan başlayarak Arap alfabesine Türkçe için gerekli birkaç harfi ekleyerek (ç, p, j gibi) bu alfabeyi kullanmış ve bu alfabeyle değerli eserler yaratmışlardır.

Arap asıllı alfabe, Azericenin özünü ifade etmesi için mükemmel bir alfabe olmasa da, 20. asrın evveline kadar bu alfabeden Azerbaycan muhitinde genişçe yararlanılmış ve bu alfabeyle Azerbaycan tarihinin, edebiyatının kıymetli eserleri kaleme alınmıştır.

Azerice için 1929 yılına dek Arap asıllı alfabe kullanılmıştır. 1929-1939 yılları arasında Latin asıllı alfabe, 1939-1991 yılları arasında Kiril alfabesi kullanımda olmuştur. 1991 yılından itibaren Latin kaynaklı alfabeye geçilmiştir.

İran'ın Azerbaycan bölgesi ve diğer yerlerde yaşayan Azeriler ise bugün de Arap asıllı alfabe kullanmaktadırlar.

Dilbilgisi

Ana madde: Azerice dil bilgisi

İsimler

İsmin halleri

Azerbaycan Türkçesi'nde ismin halleri 6 tanedir. Türkiye Türkçesi'ne benzese bile farklar vardır. Başında "d" bulunan ekler "t"ye dönüşmez. Belirtme halinde sesli harfi yalnızca "n" kaynaştırma ünsüzü izler.

İsmin Halleri
Yalın Hali (Adlıq hali)		Belirtme Hali (Təsirlik halı)		Yönelme hali (Yönlük halı)		Bulunma hali (Yerlik halı)		Çıkma Hali (Çıxışlıq halı)		İlgi Hali (Yiyəlik halı)
-		-(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü		-(y)a, -(y)ә		-da, -dә		-dan, -dәn		-(n)ın, -(n)in, -(n)un, -(n)ün
qız	kız	qızı	kız	qıza	kıza	qızda	kızda	qızdan	kızdan	qızın	kızın
iş	iş	işi	işi	işә	işe	işdә	işte	işdәn	işten	işin	işin
qapı	kapı	qapını	kapıyı	qapıya	kapıya	qapıda	kapıda	qapıdan	kapıdan	qapının	kapının

İsim Çekimi

İsim Çekimi
1. Tekil Kişi (1. Şəxsin təki)		2. Tekil Kişi (2. Şəxsin təki)		3. Tekil Kişi (3. Şəxsin təki)		1. Çoğul Kişi (1. Şəxsin cəmi)		2. Çoğul Kişi (2. Şəxsin cəmi)		3. Çoğul Kişi (3. Şəxsin Cəmi)
-(y)am, -(y)әm		-san, -sәn		-dır, -dir, -dur, -dür		-(y)ıq, -(y)ik, -(y)uq, -(y)ük		-sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz		-dırlar, -dirlәr, -durlar, -dürlәr
yolçuyam	yolcuyum	yolçusan	yolcusun	yolçudur	yolcudur	yolçuyuq	yolcuyuz	yolçusunuz	yolcusunuz	yolçudurlar	yolcudurlar
Türkəm	Türk'üm	Türksən	Türk'sün	Türkdür	Türk'tür	Türkük	Türk'üz	Türksünüz	Türk'sünüz	Türkdürlər	Türk'türler

Zamirler

Şahıs Zamirleri

Türkiye Türkçesinden farklı olan farklı olan yalnızca 1. tekil kişi zamiridir. Zamirler şu biçimdedir: mәn, sәn, o, biz, siz, onlar

Bu zamirlerin birinci ve ikinci tekil kişisinin yönelme durumlarında ince ünlü kullanılır: mәnә, sәnә

İşaret Zamirleri

Azerbaycan Türkçesinde "şu" işaret zamiri yoktur. Bu ve o işaret zamirlerinin yanında, "şu" anlamında hәmәn ve hәmin kullanılır.

Belgisiz Zamirler

Azerbaycan Türkçesinde çoğu belgisiz zamir Türkiye Türkçesi ile aynıdır. Farklı olanlardan ikisi "nәsә" ve "kimsә"dir. Şu şekilde çekimlenir:

Azerice	Türkçe	Azerice	Türkçe
kimsә	biri	nәsә	bir şey
kimisә	birini	nәyisә	bir şeyi
kimәsә	birine	nәyәsә	bir şeye
kimdәsә	birinde	nәdәsә	bir şeyde
kimdәnsә	birinden	nәdәnsә	bir şeyden
kiminsә	birinin	nәyinsә	bir şeyin

Ancak "kimsә", hiç kimse anlamında ise Türkiye Türkçesindeki gibi çekimlenir: kimsә, kimsәyә, kimsәni, kimsәdә, kimsәdәn, kimsәnin.

Eylemler

Şimdiki Zaman

Azerbaycan Türkçesinde şimdiki zaman eki "-(y)ır-, -(y)ir-, -(y)ur-, -(y)ür-"dür. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir.

Şimdiki Zaman
Olumlu				Olumsuz
gәlirәm	geliyorum	oxuyuram	okuyorum	gәlmirәm	gelmiyorum	oxumuram	okumuyorum
gәlirsәn	geliyorsun	oxuyursan	okuyorsun	gәlmirsәn	gelmiyorsun	oxumursan	okumuyorsun
gәlir	geliyor	oxuyur	okuyor	gәlmir	gelmiyor	oxumur	okumuyor
gәlirik	geliyoruz	oxuyuruq	okuyoruz	gәlmirik	gelmiyoruz	oxumuruq	okumuyoruz
gәlirsiniz	geliyorsunuz	oxuyursunuz	okuyorsunuz	gәlmirsiniz	gelmiyorsunuz	oxumursunuz	okumuyorsunuz
gәlirlәr	geliyorlar	oxuyurlar	okuyorlar	gәlmirlәr	gelmiyorlar	oxumurlar	okumuyorlar

Geniş Zaman

Azerbaycan Türkçesinde geniş zaman eki "-(y)ar-, -(y)әr-" dir. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir.

Geniş Zaman
Olumlu				Olumsuz
gәlәrәm	gelirim	oxuyaram	okurum	gәlmәrәm	gelmem	oxumaram	okumam
gәlәrsәn	gelirsin	oxuyarsan	okursun	gәlmәzsәn	gelmezsin	oxumazsan	okumazsın
gәlәr	gelir	oxuyar	okur	gәlmәz	gelmez	oxumaz	okumaz
gәlәrik	geliriz	oxuyarıq	okuruz	gәlmәrik	gelmeyiz	oxumarıq	okumayız
gәlәrsiniz	gelirsiniz	oxuyarsınız	okursunuz	gәlmәzsiniz	gelmezsiniz	oxumazsınız	okumazsınız
gәlәrlәr	gelirler	oxuyarlar	okurlar	gәlmәzlәr	gelmezler	oxumazlar	okumazlar

Ayrıca bakınız

• Oğuz grubu
• Azeriler
• Azerice (İran dili)
• Azerice Vikipedi

Kaynakça

1. "Azerbaijani, North". Ethnologue. http://archive.is/g03TS. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
2. "Azerbaijani, South". Ethnologue. http://archive.is/zVrTZ. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
3. "Azerbaijani, North". Joshua Project. http://archive.is/YzmaD. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
4. "Azerbaijani, South". Joshua Project. http://archive.is/fZSh4. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
5. "Azerbaijani (Azeri)". UNESCO. http://archive.is/e7KCj. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
6. (Rusça) Конституция Республики Дагестан, Глава 1, Статья 11
7. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası. Maddə 21. Dövlət dili
8. Kuzey Azerice Azerbaijani, North Speaking Peoples, Joshua Project
9. http://www.yesiligdir.com/content/view/21/30/
10. Erdem,KONUR,"Azerbaycan Türkçesinin Fonetik Özellikleri",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkezi
11. Türkoloji kullanımında esas Batı Türkçesi, Türkçenin Miladın öncesine ait “Lir” kolunu belirtmek için de kullanılır. Burada MS. 13. yüzyılda Hazar Denizi’nin batısında gelişen dil bölgesi için bu tabir kullanılmıştır. Bkz: Agop Dilaçar, Batı Türkçesi, TDK Belleten, Ankara, 1953, s. 73
12. Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul, 2002, s. 15
13. Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Eski Anadolu Türkçesinin Türk Dili Tarihindeki Yeri, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, İzmir, 2005, s. 472
14. Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul, 2002, s. 15-17
15. Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtaş, Eski Türkiye Türkçesi, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1994, s. VII
16. Prof. Dr. Yavuz Akpınar, Azeri Edebiyatları Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1994, s. 35
17. Azerbaycan Cumhuriyeti için son tarihtir. Kuzeyde 1929 yılından itibaren bu alfabe kullanımdan kalkmıştır.
18. Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2002, s. XXVII

Dış bağlantılar

Wikimedia Incubator'de Güney Azerice Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.

Wikimedia Incubator'de Azerice Vikihaber deneme projesi bulunmaktadır.

• Türk Lehçeleri Sözlüğü TDK - TC.Kültür ve Turizm Bakanlığı - Ahmet Yesevi Üniversitesi
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü
• Azerice<>Türkçe Sözlük (Pamukkale Üniversitesi)
• Learn Azerbaijani, the easiest-to-learn Turkic dialect (videolu)
• Türkçe-Azerice sözlüğü
• Azerice-İngilizce, İngilizce-Azerice, Rusça-Azerice, Azerice-Rusça sözlük
• İngilizce-Azerice, Almanca-Azerice, Fransızca-Azerice, Rusça-Azerice sözlük
• İran'daki Azeri Türkleri - Video

Dil Bilimi

• A language of Azerbaijan Ethnologue.com

Azerice'de Wikimedia bölükleri

• VikiKaynak
• Vikisöz
• Vikisözlük