Azerbaycan tarihi
| Azerbaycan tarihi |
Antik Çağlar
Orta Çağ
Yeni Çağ
20. yüzyıl
Diğer Konular
|
Azerbaycan tarihi, günümüzde bağımsız bir devlet olarak varlığını sürdüren Azerbaycan'ın tarihini konu almaktadır.
Tarih Öncesi
Taş Devri
Taş Devri Azerbaycan'da 2 milyon 700 bin yıl önce başlayarak M.Ö. 4. binyıla kadar devam etmiştir. Taş devri üç aşamadan - Paleolitik dönemi (eski), mezolitik dönemi (orta) ve Neolitik döneminden (yeni taş devri) oluşan olmuştur. Yaklaşık 700 bin yıl önce insanlar ateş elde etmeyi öğrenerek, kendilerini soğuktan korumaya, yemek pişirmek, emek aletlerini düzeltmeye başladılar. 400-300 bin yıl önce Azerbaycan'da yerleşmiş ilkel insanların evriminde yeni bir aşama başlar. Azıh mağarasında Tespit edilmiş ilkel insan-Neandertalin çene kemiği (yaklaşık 350 bin yıl önce) buna görsel kanıtıdır. 100-30 bin yıl önce ülkede orta Paleolitik dönemi yaşanmış ve bu sırada eski insanların ilkel yapısı oluşmuştur. Bu dönem Tağlar mağarasındaki arkeolojik bulgular temelinde incelenmiştir. Bu zaman insanların temel meşguliyeti avcılık ve toplayıcılık vardı. Aynı zamanda Azerbaycan'da yaşayan insanlar artık o dönemde komşu arazilerin sakinleri ile takas karakterli ilişkiler kurabilir gördüler.
Peolitik Devir
30-10 bin yıl önce Azerbaycan'da son Paleolitik dönemi vardı. İnsanlar artık sadece mağara ve zağalarda değil, ayrıca çeşitli çay vadilerinde tikdirdikləri yerleşim yerlerinde yerleşmeye başlarlar. İşte bu döneme kabilelerin oluşumu, ilk sanat ve inançlarındaki (tapınma, ibadet) oluşması tesadüf ediyor. Çalışma aletleri bu zaman sadece taştan değil, ayrıca çeşitli hayvan kemiğinden de üretim yapılıyordu.
Mozolitik Devri
Mezolitik Azerbaycan'da M.Ö. 11-8. yüzyıllarını kapsar. Artık bu dönemde tarım ve hayvancılığın ilk biçimleri oluşur. Bu dönem başlıca olarak Kobustandaki kaya üstü resimler ve arkeolojik bulgular temelinde tetkik edildi. Yeryüzünde ilkel insanın en zengin "müzelerinden" biri sayılan bu arazide altı kaya resim ve ona yakın eski insan kampı bulundu. Bu çizimlerde o tarihteki insanların kişilerin mesleği, çalışma, av ve balıkçılık sahneleri, ayin ve inançları yansır. Arkeolojik materyaller ve resimler ispat ediyor ki, artık bu dönemde insanlar ok ve yay kullanmayı biliyorlardı.
Neolitik Azerbaycan'da M.Ö. 7. binyıla tesadüf ederek Kobustan'ın ve Hasanlutepe (Azerbaycan (İran)]]) arkeolojik malzemeleri örneğinde incelenmiştir. Bu dönemden ilkel insanlarda üretim karakterli çiftlik oluşur, arkaik (ilkel) saksı ürününün hazırlanması başlar.
M.Ö. 6-4. binlerde Azerbaycan topraklarında eneolit mevcuttu. Bu zaman yerleşik tarım oluşur, insanlar avlu çiftlik tikililərinə sahip evlerde yaşamaya başlıyorlardı. İnsanlar arpa, buğday ve diğer bitkileri yetiştirmeyi başarır, sanatkarlıkla (taş ve kemikten emek aletlerinin üretimi, hayvan derilerinin işlenmesi, seramik ürünlerinin hazırlanması vb.) meşgul idiler. Bu devre arkaik tipi sanat örneklerinin (kilden yapılmış çeşitli tip kadın heykelleri, süs eşyaları vb.) düzeltilmesine rastlanır.
Tunç Devri
Tunç devri Azerbaycan'da M.Ö. 4-1. yızyıllarını kapsar. Aşiret ve kabile birliklerinin oluşması işte bu sırada başlar. İnsan yerlerinin ve toplam nüfusun sayısı durmadan artıyor. Küçük Asya ve Orta Asya, Mezopotamya ve Kuzey Kafkasya ticaret ve diğer ilişkiler yükselen hatla gelişir. Azerbaycan'da tunç dönemi Kür-araz kültürü arkeolojik kültürüne ait bulgular temelinde derinden öğrenilmiştir. Bu kültür sadece Azerbaycan'ı değil, ayrıca Güney ve Kuzey-Doğu Kafkasya ve Küçük Asya'nın doğu arazilerini de kapsıyordu. Bu dönemde insanlar yumuşak bakırı özel fırınlarda eritip onu kalay karıştırarak tunç elde etmeyi öğrenirler. Tunç bakırdan daha katı olduğuna göre yakında emek aletleri, silah ve süs eşyaları işte bu materyalden hazırlanmaya başlanır. Bu devirde ayrıca yapay sulama sisteminin oluşumu, bahçe sektörünün evrimi, heyvadarlıqda hem büyük, hem de küçük boynuzlu hayvanların korunması, binicilik keskin hızla gelişmesi tesadüf ediyor. İşçilik metal işleme, kuyumculuk, çeşitli kumaş üretimi ve tekstil gibi yeni alanlar formalaşarak yayılmaya başlar. Orta Tunç döneminde (M.Ö 3-2 binyılın 1. yarısı) sağlam savunma surlu büyük yerleşim birimleri oluşur. Bu konutlar, bir kural olarak dikdörtgen biçiminde olup birkaç odadan ibaretti. İşte bu döneme çeşitli aşiret ittifakının oluşması ve aralarında savaş ve askeri çatışmaları geniş kapsamı alması tesadüf ediyor.
Demir Devri
Bu dönem ülkede Hocalı, Gedebey, Talış, Muğan, Nahçıvan ve Kayakent, Kuruçay arkeolojik kültürlerinin malzemeleri ile temsil edilmiştir. Azerbaycan'da ilk şehir devletleri ortaya çıkar ve neredeyse tüm alanları hızla gelişiyordu. M.Ö. 13-12 yüzyıllarda ülke topraklarında demir dönemi başlar. Bu sırada sınıfı toplumun oluşmasını temeli konur. O zaman Urmiye gölü etrafında Zamya, Karalla, Gilzan, yemini, Zikertu vb. gibi küçük siyasi birlikler ortaya çıkar.
Manna Devleti (İlk Azerbaycan Devleti)
M.Ö. 9. yüzyılda Urmiye kıyılarında ilk Azerbaycan devleti adlandırılabilen Manna devleti kurulmuştur. Başkentleri İzertu'dur. Artık M.Ö. 8 yüzyılda Manna devleti Asya'da önemli siyasi güç oluşturuyordu. Devletin en parlak dönemi hükümdar İranzunun hakimiyeti yıllarına rastlar. Bu zaman Mannaya şimdiki Azerbaycan'ın tüm güney ve bazı kuzey (Nahçıvan) arazileri tabi idi. İranzunun varisleri Aza ve Ullusuna çeşitli devletlerle askeri ittifaklar oluşturarak kendi arazilerini genişletmeye çalıştı. Öyle ki, M.Ö. 714 yılında Ullusuna Asur Devleti ile ittifakta Urartunu mağlup edebilmiştir. Fakat bunun ardından Manna devleti giderek yıkıma uğramaya başlıyor. En son bu devletin adına M.Ö. 616 yılına denk gelen "Hedda yazıtlarında" rastlanır. Böylece, yaşı 3 bin yıldan fazla olan Azerbaycan Devletinin ilk örneği Manna devleti olmuştur.
Kafkas Albanyası
Albanya ya da Kafkas Albanyası, Arran Krallığı Gürcüce: ალბანეთი / Albaneti, Ermenice: Աղվանք / Aluank, Yunanca: Ἀλβανία / Albanía), tarihi Azerbaycan bölgesinde, bugünkü Azerbaycan Cumhuriyeti, Gürcistan, Ermenistan ile Dağıstan'ın güneyini kapsayan eski bir devlettir. Albanya Yunanca ve Latince "dağlık toprak" anlamına gelir, ülkenin yerli adı ise bilinmemektedir. MÖ 3-4. yüzyıllarında kurulmuş. MS 8. yüzyılda ise Arap Hilafeti tarafından yıkılmıştır. Başkenti önce Kebele, sonra Berde şehirleri olmuştur.
MÖ 4. yüzyıl ile 10. yüzyıl kadar süren 1.400 yıllık dönemlerde, Kafkas dağlarının güneye bakan yamaçlarından aşağı uzanan topraklara Albanya adı verilmiştir.
Bugünkü Azerbaycan ve Dağıstan'ın tamamı ile Ermenistan, Gürcistan, İran, Çeçenistan topraklarının yarısını kapsayan geniş bir alanda hüküm süren Albanya'da Strabon ve diğer kaynaklarca 26 lehçe - şive konuşulmaktaydı. Albanya'da kullanılan dillerin kökeni konusundaki araştırmalar derin olmamakla birlikte birkaç yönde ilerlemektedir. Tarihçi ve dilbilimcilerin bir kısmı tarafından Alban dilinin Nah-Dağıstan dillerine mensup olduğu, diğer tarihçi ve dilbilimciler tarafından ise Farsça veya Ermenice kökenli olduğu ileri sürülmektedir (bunun taraflı bir fikir olduğu düşünülmektedir). Son yapılan araştırmalarda ise Alban yazısı ve dilinin Eski Türkçenin şivelerinden biri olabileceği iddiası ortaya atılmıştır.
Yeni Çağ
Azerbaycan 15. yüzyıla Arap kökenli Şirvanşahların yönetimi altında girdi. Aynı dönemde Azerbaycan ve Ermenistan toprakları Türk kökenli Akkoyunlular tarafından yönetilmekteydi. Her iki hanedan da aynen Osmanlı Hanedanı gibi Sünni mezhebindendi. Ancak Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'ın 1478 yılındaki ölümünden sonra Azerbaycan'da gene Türk kökenli olan ancak Şii mezhebine üye Safevi Hanedanı güç kazanmaya başladılar. 1501 yılında Akkoyunlular Safeviler tarafından büyük bir yenilgiye uğratıldılar. Aynı yılda Safeviler Tebriz'i ele geçirerek kendilerine başkent yaptılar ve Bakü'yü talan ettiler.
Safeviler 16. yüzyılın başlarında bölgeye tamamen egemen olmuşlardı. 1508 yılında Akkoyunlular tamamen yıkıldı. Şirvanşahlar Safevilerin egemenliği altında bir süre daha Azerbaycan topraklarını yönetmeye devam ettiler. Ancak 1538 yılında I. Tahmasp Şirvanşahlara son verdi. 1540 yılında Bakü tekrar Safevi ordusu tarafından işgal edildi. Safeviler Azerbaycan'daki Sünni halkı Şiiliğe zorladılar. Zamanla bölge halkı mezhep değiştirerek Şiiliğe geçti.
Azerbaycan toprakları 16. ve 17. yüzyıllarda sürekli olarak Osmanlı-Azerbaycan Savaşları'na sahne oldu. Şamakhi, Gence ve Bakü 1580'lerde Osmanlıların eline geçti. Şah I. Abbas (1587 - 1630) döneminde Safeviler Osmanlıları yenerek Azerbaycan topraklarını tekrar geri aldılar. 1639 yılında imzalanan ve Azerbaycan'la Osmanlı Devleti arasındaki sınırları belirleyen en son antlaşma olan Kasr-ı Şirin Antlaşmasından Azerbaycan toprakları Azerbaycana'a kaldı.
Ancak 1747 yılında Nadir Şah'ın suikast sonucu öldürülmesinden sonra Azerbaycan'daki Safevi egemenliği sarsıldı. Şirvan, Bakü, Karabağ, Gence, Kuba, Şaki, Taliş, Erivan, Nahçıvan diğer kentlerde çeşitli hanlıklar kuruldu.
1796 yılında Azerbaycan'ı yöneten Kaçar Hanedanı'ndan Ağa Muhammed Han Azerbaycan'ı ele geçirdi. Bu sırada Rusya İmparatorluğu Gürcistan'ı ele geçirmiş ve Kafkaslardaki birçok hanlığa egemen olmuştu. Rus ordusu 1813 yılında Tebriz'i işgal etti. İran Rusya'yla Gülistan Antlaşmasını imzalayarak Kafkaslardaki birçok hanlığı Rusya'ya vermek zorunda kaldı. Safeviler tekrar 1826-1828 Rusya-İran Savaşı'nı kadar bu durum devam etti. Bu sefer 21 Şubat 1828 tarihinde imzalanan Türkmençay Antlaşması uyarınca Azerbaycan dahil bütün Kafkasya İran'ın elinden çıktı. Rusya İmparatorluğunun bir parçası haline geldi. 1870'lerde Azerbaycan'da petrol keşfedildi. 20. yüzyıla girerken Bakü'nün nüfusu 10.000 kişiden 250.000 kişiye ulaşmıştı
Yakın Çağ
Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti
1906-1914 yıllarında Rusya'da açılan parlamentoya Azeri temsilciler de katıldı. 1911 yılında Mehmed Emin Resulzade tarafından kurulan Musavat Partisi Türk-İslam sentezine dayanan bir siyaset güdüyordu. 1917 yılında Rusya'da gerçekleşen Ekim Devrimi sonucu Rusya İmparatorluğu yıkıldı. Serbest kalan Azerbaycan'da 28 Mayıs 1918 tarihinde Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ilan edildi. Ancak Ermeni komitacıların yardımıyla Ruslar yeni kurulan bu cumhuriyetin düzensiz askeri kuvvetlerini yenerek Bakü'ye hakim oldular ve Mart Olayları adıyla anılan müslüman katliamları yaptılar. Bunun üzerine Osmanlı, Azeri ve Dağıstan birliklerinden oluşturulan, Nuri Paşa komutasındaki Kafkas İslam Ordusu, Bakü Sovyeti, Britanya İmparatorluğu, Diktatura Tsentrokaspiya (Orta Hazar Diktatörlüğü) ve Beyaz Ordu karşısında Bakü Muharebesi (1918)i kazanarak 15 Eylül 1918'de Bakü'de Osmanlı sancağını dalgalandırdı.
Fakat Osmanlı Yıldırım Ordular Grubu'nun Suriye cephesinde İngiliz kuvvetleri karşısında bozguna uğraması üzerine 30 Ekim 1918'de Mondros Mütarekesi imzalanarak Osmanlı kuvvetleri Azerbaycan'dan çekildi. 28 Nisan 1920 tarihinde bolşevik Kızıl Ordu birlikleri Azerbaycan'a girdi. Böylece Azerbaycan'ın kısa süren bu ilk bağımsızlığı sona ermiş oldu. 16 Mart 1921'de Ankara hükümeti ile Moskova'daki bolşevikler arasında imzalanan Moskova Antlaşması ile de Türkiye, Azerbaycan üzerindeki haklarından feragat etti.
Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Moskova Mart 1922'de Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan'dan oluşan Transkafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'ni ilan etti. Aralık 1922'de bu cumhuriyet Sovyetler Biliği'ni oluşan ilk 4 cumhuriyetten biri oldu. 1936 yılında bu cumhuriyet 3 kısıma ayrıldı. Azerbaycan toprakları Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ni oluşturdu. II. Dünya Savaşı sırasında Azerbaycan Sovyetler Birliği'nin petrol ihtiyacının büyük bir bölümünü karşılayarak önemli bir rol oynadı. Nazi Almanyası'nın orduları 1941 yılında Kafkasya'ya kadar ilerlediler ama Azerbaycan'a girmeden durduruldular.
1969 yılında Azerbaycanlı siyasetçi Haydar Aliyev Moskova tarafından Azerbaycan Komünist Partisi'nin genel sekreterliğine getirildi. 1982 yılında Aliyev SSCB Komünist Partisinin Politbürosuna atanan ilk Müslüman üye oldu. 1980'li yılların sonlarında SSCB devlet başkanı Mikhail Gorbaçov tarafından geliştirilen Perestroyka ve Glasnost siyaseti Kafkas cumhuriyetlerine yeni özgürlükler sağladı. Ancak bu özgürlükler öteden beri bastırılmış milliyetçilik duygularını da yüzeye çıkardı. Ermeniler yüzbinlerce Türk'ü Azerbaycan'ın bir parçası olan Dağlık Karabağ'dan ve Ermenistan topraklarından sınırdışı ettiler. Azerbaycan da birçok Ermeniyi Sumgayıt ve Bakü'den sınırdışı ederek buna cevap verdi. Sovyetler Birliği Azerbaycan'da sıkıyönetim ilan etti. 20 Ocak 1990 tarihinde Bakü'de yapılan gösterilerde 132 gösterici Sovyet askerleri tarafından öldürüldü.
Azerbaycan Cumhuriyeti
Azerbaycan diğer Sovyet Cumhuriyetlerini takip ederek 30 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan etti ve Bağımsız Devletler Topluluğu'na üye oldu.
Bağımsızlığını kazanan Azerbaycan'da Eylül 1991'de yapılan ilk seçimlerde eski Komünist Partisi sekreteri Ayaz Muttalibov ilk devlet başkanı seçildi. Bu sırada Dağlık Karabağ'daki anlaşmazlık giderek artıyordu. 1992'de Karabağ'daki Ermeniler bağımsızlıklarını ilan ettiler. Böylece başlayan Karabağ Savaşı Rusya'nın desteği sayesinde kısa zamanda Ermenistan'ın lehine döndü. 25 Şubat 1992 tarihinde Dağlık Karabağ'daki Hocalı Katliamında yüzlerce Türk Ermeniler tarafından öldürüldü. Savaştaki başarısızlığı yüzünden Komünist kökenli hükümet düştü ve yeni yapılan seçimlerde Azerbaycan Halk Cephesi lideri ve Türkiye yanlısı Ebulfez Elçibey devlet başkanı seçildi.
Elçibey de Ermenilerin Karabağ'daki kazançlarını önleyemedi. 1993 yılında Gence'de Elçibey'e karşı yapılan askeri darbe sonucu yönetim Haydar Aliyev'in eline geçti. 16 Mayıs 1994 tarihinde Ermenistan, Azerbaycan, Dağlık Karabağ ve Rusya'nın liderleri Moskova'da bir araya gelerek ateşkes antlaşması imzaladılar. Ancak kalıcı bir barış antlaşması hiçbir zaman imzalanmadı. Ermenistan'ın Azerbaycan topraklarını işgal etmesine cevap olarak Azerbaycan'ın Ermenistan'la olan sınırlarını kapatması eylemine Türkiye de katıldı. İki ülke arasındaki anlaşmazlık günümüze değin çözümsüz olarak devam etmektedir. Haydar Aliyev 12 Aralık 2003'te öldü ve yerine oğlu İlham Aliyev devlet başkanı seçildi.
Kronoloji
- Kutium devleti
- Lulubi devleti
- Turuki devleti
- Assurya hakimiyyeti
- Manna
- Midiya
- Ahameniler
- Selevkiler
- Batı Göktürk Kağanlığı hakimiyeti
- Hazar hakimiyeti
- Sabirler (638-705)
- Arap hakimiyeti (705-879: Emevi-Abbasi)
- Şirvanşahlar
- Saciler (879-941)
- Salariler (941-983)
- Revvadiler (983-1054)
- Selçuklu hakimiyeti (1054-1136)
- İldenizliler (1136-1230)
- Moğol hakimiyeti - İlhanlılar (1256-1357)
- Moğol hakimliyeti - Celayiriler (1357-1380)
- Moğol hakimiyeti - Altın Orda
- Timur hakimiyeti (1380-1408)
- Karakoyunlular (1410-1468)
- Akkoyunlular (1468-1501)
- Safeviler (1501-1736)
- Azerbaycan Hanlıkları (1747-1813)
- Rusya hakimiyeti (1813-1918)
- Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti (1918-1920)
- Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (1920-1991)
- Azerbaycan Cumhuriyeti (1991- )
Ayrıca bakınız
Kaynaklar
- BBC Azerbaycan'ın yakın tarihi
- Küresel Azeri Ağı- Tarih bölümü
- ABD Kongre Kütüphanesi Azerbaycan'la ilgili bölüm
- Azerbaycan'ın hükümdarları
- Azerbaycan International Magazine
- 1813-2007 yılları arasında kaybedilen Azeri toprakları
- Hasanali Delili, Cenubi Azerbaycan Hanlıkları, Bakü 1979.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||
| ||||||||||||||