Azerice

Azerice
Azerbaycanca, Azerbaycan Türkçesi
Telaffuz ɑzærbɑjdʒɑn dili
Bölge İran Azerbaycanı, Azerbaycan Cumhuriyeti, Güney Kafkasya, Kuzey Irak ve Doğu Anadolu
Etnik köken Azeriler
Konuşan sayısı 24.4 — 30 milyon  (2011-2015)[1][2][3][4][5]
Dil aileleri
Yazı sistemi Kiril alfabesi (Rusya)
Latin alfabesi (Azerbaycan)
Arap alfabesi (İran)
Resmî durumu
Resmî dil  Azerbaycan
 Dağıstan[6] (Rusya)
Düzenleyen Azerbaycan Millî İlimler Akademisi
Dil kodları
ISO 639-1 az
ISO 639-2 aze
ISO 639-3 aze – kapsayıcı kod
Bireysel kodlar:
azj  Kuzey Azerbaycan
azb  Güney Azerbaycan
slq  Selçuk
qxq  Kaşkay

Azerbaycan Türkçesinin konuşulduğu yerler.

Azerice, Azerbaycan Türkçesi ya da Azerbaycanca, Türk dillerinin Oğuz grubu içerisindedir ve Türk halklarından biri olan Azerilerin ana dilidir. Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesine en yakın dildir. En çok konuşucusu İran Azerbaycanı'nda bulunan dil, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilidir.[7] Rusya Federasyonu'nun özerk Dağıstan Cumhuriyeti'nde ise resmî dillerden biridir.

Konuşulan Alan

Azerice, Azerbaycan'da 9.600.000[8], İran'da ise 12-18 milyon kişi tarafından konuşulan bir dildir. Irak Türkmenlerinin ağzı da Azericeye benzer. Azerbaycan'da 1991 yılı itibarıyla Azericeye uyarlanan Latin alfabesi yeniden kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye'de Ardahan, Kars, Iğdır[9] illerinde konuşulur.

Ağızları

Azerbaycan arazisinde dört ağız vardır:

  1. Doğu ağzı — Kuba, Şamahı, Bakü, Muğan ve Lenkeran ağızları
  2. Batı ağzı — Kazah, Karabağ, Gence ağızları
  3. Kuzey ağzı — Şeki (Nuha) ve Zakatala-Kah ağızları
  4. Güney ağzı — Nahçıvan, Ordubad, Erivan ağızları

Ağızlar birbirinden fonetik özelliklerine göre ayrılırlar.

Tarih

Tarihî seyir içersinde de Türkçeye en çok benzeyen Türk dillerinden birisidir. Bunun nedenlerinden birisi Azerbaycan Türkçesi de Türkiye Türkçesi gibi Oğuz grubuna dahil olmasıdır. Aynı zamanda yazı dili de olan Azerice yazı dili geleneğine sahip olma bakımından Türkiye Türkçesiyle hemen hemen paraleldir.[10]

Oğuzca

Türk dili, 13. yüzyılda Hazar’ın batısında Oğuzca merkezli bir özellikte bağımsız gelişimine başlamıştır. Batı Türkçesi[11] (Oğuzca veya Yeni Batı Türkçesi) olarak belirtilen bu bölge Türkçesinin içinde saha bakımından zamanla iki daire meydana gelmiştir. Bunlardan biri Azerbaycan ve Doğu Anadolu sahasını içine alan Doğu Oğuz kolu, diğer Osmanlı sahasını içine alan Batı Oğuz koludur.[12]

11. - 13. yüzyıllar arası, aynı zamanda Oğuzların Orta Asya’dan batıya doğru uzanan siyasî etkinliklerinin güçlenme dönemidir. Nitekim daha 11. yüzyılda büyük Selçuklu Devleti’nin batıya yaptığı göçlerle, Oğuz nüfuzu yalnız Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve Horasan bölgelerinde kalmamış; Azerbaycan üzerinden Abbasi Devleti'nin başkenti ve büyük kültür merkezi Bağdat’a kadar uzanmıştır.[13] Bu etkililik Oğuzca açısından da aynı yönde bir gelişme yaratmıştır.

Batı ve Doğu Kollarının Açılması

Azerbaycan ve Osmanlı Türkçeleri arasında, daha çok şivede kalan ayrılıkların sebeplerini Doğu Oğuz koluna Oğuz dışı Türk şivelerinin, özellikle Kıpçak unsurlarının yaptığı etki ve İlhanlılardan kalan bazı Moğolca izlerinde aramak lazımdır. Bu iki Türkçe arasındaki başlıca ayrılıklar, kelime başındaki b - m, kelime içindeki ķ - ġ - ħ, ilk hecedeki e - i, kelime başındaki t - d ile akuzatif ve bazı fiil çekimleri etrafında toplanmıştır.[14]

Nahçıvan’daki Ana Dili Heykeli
Batı Oğuz Kolu
(b-, -ķ, e-, t-)
Doğu Oğuz Kolu
(m-, -ħ, i-, d-)
Anlam
benmən“Ben kişi zamiri”
biŋmin“1000 sayısı”
baķ-baħ - (bax)“Bakmak”
tarlatarla“Tarla”
orduyıordunu“Orduyu”

Batı ve doğu Oğuz kolları arasındaki farklılıklar 14. yüzyıldan sonra kesinleşmeye başlamıştır.[15] Azerbaycan sahasında yetişen başlıca edebî şahsiyetlerin bulunduğu 17. yüzyıldan önce de doğu ve batı Oğuz kolları arasında kayda değer bir ayrılık bulunmadığı için bu iki Oğuz ağzı, yazı dili olarak Batı Türkçesi adı altında zikredilmişlerdir.[14]

Yazı dili

Arap asıllı Türk alfabesinin kullanıldığı devirlerde Azerbaycan ve Osmanlı Türkçesi sahalarında kaleme alınan eserlerin imlasında büyük ortaklıklar söz konusu olmuştur. Çünkü Türkçenin eski devirlerinden gelen ve bu alfabede standartlaşan imla, doğu ve batı sahalarında aynı imla geleneğini gerektiriyordu. Mesela kapı kelimesi Hazar’dan batısından

19. asrın başlarından itibaren Ruslar, Kafkaslar ve Azerbaycan'ı istila etmeye başladılar. 18 Şubat 1828’de Ruslarla Kaçar Hanedanı arasında imzalanan Türkmençay Antlaşması gereğince Aras Nehri'nin kuzeyinde kalan Azerbaycan toprakları Ruslara bırakıldı.[16] Azerice, 17. yüzyıldan sonra kendi mecrasında gelişimine devam etmişti. Rus egemenliğinden sonra, Osmanlı Türkçesi bölgesi ile olan irtibatların azalması ve zamanla bölgede oluşturulan devlet yapısı sonucunda yazı dili olarak Azerbaycan dili resmiyet kazandı.

Sesbilim

Ünsüzler

Standart Azericede ünsüzler
Çift dudak Labio-
dental
Diş Diş yuvası Post-
alveolar
Palatal Velar Gırtlak
Patlayıcı ve
yarı kapantılı
p b t d ʧ ʤ c ɟ k ɡ
Geniz m n
Sürtünmeli f v s z ʃ ʒ x c h
Approximants l j
Taps ɾ

Ünlüler

Standart Azerice ünlüler

Alfabe

İran’daki Azerilerin Arap abecesi ile yazılmış Mirza Mehemmed Tağı Kumri (1819-1891) adlı şaire ait bir şiir kitabı

Alfabe değişiklikleri ve karşılıklar

Arap Asıllı Alfabe
(-1929[17])
İran
Latin Asıllı Alfabe
(1929–1939)
Azerbaycan SSC
Kiril Asıllı Alfabe
(1939–1991)
Azerbaycan SSC
Latin Asıllı Alfabe
(1992- )
Azerbaycan Cumhuriyeti
ا,آ A a А а A a
B b Б б B b
Ç ç Ҹ ҹ C c
چ C c Ч ч Ç ç
D d Д д D d
  E e Е е E e
,(کسره) Ə ə Ә ә Ə ə
F f Ф ф F f
گ G g Ҝ ҝ G g
Ƣ ƣ Ғ ғ Ğ ğ
, H h Һ һ H h
X x Х х X x
  Ь ь Ы ы I ı
ی I i И и İ i
ژ Ƶ ƶ Ж ж J j
K k К к K k
Q q Г г Q q
L l Л л L l
M m М м M m
N n Н н N n
O o О о O o
  Ɵ ɵ Ө ө Ö ö
پ P p П п P p
R r Р р R r
,, S s С с S s
Ş ş Ш ш Ş ş
, T t Т т T t
U u У у U u
Y y Ү ү Ü ü
V v В в V v
ی J j Ј ј Y y
,,, Z z З з Z z

Türk yazı tarihi mevcut bilgilerle Göktürk Alfabesi ile başlasa da[18], Azericenin yazılmasına Arap alfabesinin bir varyantı ile başlanmıştır. Selçuklu ve Oğuzlar 10. asırdan başlayarak Arap alfabesine Türkçe için gerekli birkaç harfi ekleyerek (ç, p, j gibi) bu alfabeyi kullanmış ve bu alfabeyle değerli eserler yaratmışlardır.

Arap asıllı alfabe, Azericenin özünü ifade etmesi için mükemmel bir alfabe olmasa da, 20. asrın evveline kadar bu alfabeden Azerbaycan muhitinde genişçe yararlanılmış ve bu alfabeyle Azerbaycan tarihinin, edebiyatının kıymetli eserleri kaleme alınmıştır.

Azerice için 1929 yılına dek Arap asıllı alfabe kullanılmıştır. 1929-1939 yılları arasında Latin asıllı alfabe, 1939-1991 yılları arasında Kiril alfabesi kullanımda olmuştur. 1991 yılından itibaren Latin kaynaklı alfabeye geçilmiştir.

İran'ın Azerbaycan bölgesi ve diğer yerlerde yaşayan Azeriler ise bugün de Arap asıllı alfabe kullanmaktadırlar.

Dilbilgisi

Ana madde: Azerice dil bilgisi

İsimler

İsmin halleri

Azerbaycan Türkçesi'nde ismin halleri 6 tanedir. Türkiye Türkçesi'ne benzese bile farklar vardır. Başında "d" bulunan ekler "t"ye dönüşmez. Belirtme halinde sesli harfi yalnızca "n" kaynaştırma ünsüzü izler.

İsmin Halleri
Yalın Hali

(Adlıq hali)

Belirtme Hali

(Təsirlik halı)

Yönelme hali

(Yönlük halı)

Bulunma hali

(Yerlik halı)

Çıkma Hali

(Çıxışlıq halı)

İlgi Hali

(Yiyəlik halı)

- -(n)ı, -(n)i,

-(n)u, -(n)ü

-(y)a, -(y)ә -da, -dә -dan, -dәn -(n)ın, -(n)in,

-(n)un, -(n)ün

qız kız qızı kız qıza kıza qızda kızda qızdan kızdan qızın kızın
işi işi işә işe işdә işte işdәn işten işin işin
qapı kapı qapını kapıyı qapıya kapıya qapıda kapıda qapıdan kapıdan qapının kapının

İsim Çekimi

İsim Çekimi
1. Tekil Kişi

(1. Şəxsin təki)

2. Tekil Kişi

(2. Şəxsin təki)

3. Tekil Kişi

(3. Şəxsin təki)

1. Çoğul Kişi

(1. Şəxsin cəmi)

2. Çoğul Kişi

(2. Şəxsin cəmi)

3. Çoğul Kişi

(3. Şəxsin Cəmi)

-(y)am, -(y)әm -san, -sәn -dır, -dir, -dur, -dür -(y)ıq, -(y)ik, -(y)uq, -(y)ük -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz -dırlar, -dirlәr, -durlar, -dürlәr
yolçuyam yolcuyum yolçusan yolcusun yolçudur yolcudur yolçuyuq yolcuyuz yolçusunuz yolcusunuz yolçudurlar yolcudurlar
Türkəm Türk'üm Türksən Türk'sün Türkdür Türk'tür Türkük Türk'üz Türksünüz Türk'sünüz Türkdürlər Türk'türler

Zamirler

Şahıs Zamirleri

Türkiye Türkçesinden farklı olan farklı olan yalnızca 1. tekil kişi zamiridir. Zamirler şu biçimdedir: mәn, sәn, o, biz, siz, onlar

Bu zamirlerin birinci ve ikinci tekil kişisinin yönelme durumlarında ince ünlü kullanılır: mәnә, sәnә

İşaret Zamirleri

Azerbaycan Türkçesinde "şu" işaret zamiri yoktur. Bu ve o işaret zamirlerinin yanında, "şu" anlamında hәmәn ve hәmin kullanılır.

Belgisiz Zamirler

Azerbaycan Türkçesinde çoğu belgisiz zamir Türkiye Türkçesi ile aynıdır. Farklı olanlardan ikisi "nәsә" ve "kimsә"dir. Şu şekilde çekimlenir:

Azerice Türkçe Azerice Türkçe
kimsә biri nәsә bir şey
kimisә birini nәyisә bir şeyi
kimәsә birine nәyәsә bir şeye
kimdәsә birinde nәdәsә bir şeyde
kimdәnsә birinden nәdәnsә bir şeyden
kiminsә birinin nәyinsә bir şeyin

Ancak "kimsә", hiç kimse anlamında ise Türkiye Türkçesindeki gibi çekimlenir: kimsә, kimsәyә, kimsәni, kimsәdә, kimsәdәn, kimsәnin.

Eylemler

Şimdiki Zaman

Azerbaycan Türkçesinde şimdiki zaman eki "-(y)ır-, -(y)ir-, -(y)ur-, -(y)ür-"dür. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir.

Şimdiki Zaman
Olumlu Olumsuz
gәlirәm geliyorum oxuyuram okuyorum gәlmirәm gelmiyorum oxumuram okumuyorum
gәlirsәn geliyorsun oxuyursan okuyorsun gәlmirsәn gelmiyorsun oxumursan okumuyorsun
gәlir geliyor oxuyur okuyor gәlmir gelmiyor oxumur okumuyor
gәlirik geliyoruz oxuyuruq okuyoruz gәlmirik gelmiyoruz oxumuruq okumuyoruz
gәlirsiniz geliyorsunuz oxuyursunuz okuyorsunuz gәlmirsiniz gelmiyorsunuz oxumursunuz okumuyorsunuz
gәlirlәr geliyorlar oxuyurlar okuyorlar gәlmirlәr gelmiyorlar oxumurlar okumuyorlar

Geniş Zaman

Azerbaycan Türkçesinde geniş zaman eki "-(y)ar-, -(y)әr-" dir. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir.

Geniş Zaman
Olumlu Olumsuz
gәlәrәm gelirim oxuyaram okurum gәlmәrәm gelmem oxumaram okumam
gәlәrsәn gelirsin oxuyarsan okursun gәlmәzsәn gelmezsin oxumazsan okumazsın
gәlәr gelir oxuyar okur gәlmәz gelmez oxumaz okumaz
gәlәrik geliriz oxuyarıq okuruz gәlmәrik gelmeyiz oxumarıq okumayız
gәlәrsiniz gelirsiniz oxuyarsınız okursunuz gәlmәzsiniz gelmezsiniz oxumazsınız okumazsınız
gәlәrlәr gelirler oxuyarlar okurlar gәlmәzlәr gelmezler oxumazlar okumazlar

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. "Azerbaijani, North". Ethnologue. http://archive.is/g03TS. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  2. "Azerbaijani, South". Ethnologue. http://archive.is/zVrTZ. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  3. "Azerbaijani, North". Joshua Project. http://archive.is/YzmaD. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  4. "Azerbaijani, South". Joshua Project. http://archive.is/fZSh4. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  5. "Azerbaijani (Azeri)". UNESCO. http://archive.is/e7KCj. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  6. (Rusça) Конституция Республики Дагестан, Глава 1, Статья 11
  7. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası. Maddə 21. Dövlət dili
  8. Kuzey Azerice Azerbaijani, North Speaking Peoples, Joshua Project
  9. http://www.yesiligdir.com/content/view/21/30/
  10. Erdem,KONUR,"Azerbaycan Türkçesinin Fonetik Özellikleri",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkezi
  11. Türkoloji kullanımında esas Batı Türkçesi, Türkçenin Miladın öncesine ait “Lir” kolunu belirtmek için de kullanılır. Burada MS. 13. yüzyılda Hazar Denizi’nin batısında gelişen dil bölgesi için bu tabir kullanılmıştır. Bkz: Agop Dilaçar, Batı Türkçesi, TDK Belleten, Ankara, 1953, s. 73
  12. Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul, 2002, s. 15
  13. Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Eski Anadolu Türkçesinin Türk Dili Tarihindeki Yeri, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, İzmir, 2005, s. 472
  14. 1 2 Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul, 2002, s. 15-17
  15. Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtaş, Eski Türkiye Türkçesi, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1994, s. VII
  16. Prof. Dr. Yavuz Akpınar, Azeri Edebiyatları Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1994, s. 35
  17. Azerbaycan Cumhuriyeti için son tarihtir. Kuzeyde 1929 yılından itibaren bu alfabe kullanımdan kalkmıştır.
  18. Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2002, s. XXVII

Dış bağlantılar

Wikimedia Incubator'de Güney Azerice Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.
Wikimedia Incubator'de Azerice Vikihaber deneme projesi bulunmaktadır.

Dil Bilimi

Azerice'de Wikimedia bölükleri

This article is issued from Vikipedi - version of the 1/11/2017. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.