Azerice
Azerice | |
---|---|
Azerbaycanca, Azerbaycan Türkçesi | |
Telaffuz | ɑzærbɑjdʒɑn dili |
Bölge | İran Azerbaycanı, Azerbaycan Cumhuriyeti, Güney Kafkasya, Kuzey Irak ve Doğu Anadolu |
Etnik köken | Azeriler |
Konuşan sayısı | 24.4 — 30 milyon (2011-2015)[1][2][3][4][5] |
Dil aileleri | |
Yazı sistemi |
Kiril alfabesi (Rusya) Latin alfabesi (Azerbaycan) Arap alfabesi (İran) |
Resmî durumu | |
Resmî dil |
Azerbaycan Dağıstan[6] (Rusya) |
Düzenleyen | Azerbaycan Millî İlimler Akademisi |
Dil kodları | |
ISO 639-1 | az |
ISO 639-2 | aze |
ISO 639-3 |
aze – kapsayıcı kod Bireysel kodlar: azj – Kuzey Azerbaycan azb – Güney Azerbaycan slq – Selçuk qxq – Kaşkay |
Azerbaycan Türkçesinin konuşulduğu yerler. |
Azerice, Azerbaycan Türkçesi ya da Azerbaycanca, Türk dillerinin Oğuz grubu içerisindedir ve Türk halklarından biri olan Azerilerin ana dilidir. Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesine en yakın dildir. En çok konuşucusu İran Azerbaycanı'nda bulunan dil, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilidir.[7] Rusya Federasyonu'nun özerk Dağıstan Cumhuriyeti'nde ise resmî dillerden biridir.
Konuşulan Alan
Azerice, Azerbaycan'da 9.600.000[8], İran'da ise 12-18 milyon kişi tarafından konuşulan bir dildir. Irak Türkmenlerinin ağzı da Azericeye benzer. Azerbaycan'da 1991 yılı itibarıyla Azericeye uyarlanan Latin alfabesi yeniden kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye'de Ardahan, Kars, Iğdır[9] illerinde konuşulur.
Ağızları
Azerbaycan arazisinde dört ağız vardır:
- Doğu ağzı — Kuba, Şamahı, Bakü, Muğan ve Lenkeran ağızları
- Batı ağzı — Kazah, Karabağ, Gence ağızları
- Kuzey ağzı — Şeki (Nuha) ve Zakatala-Kah ağızları
- Güney ağzı — Nahçıvan, Ordubad, Erivan ağızları
Ağızlar birbirinden fonetik özelliklerine göre ayrılırlar.
Tarih
Tarihî seyir içersinde de Türkçeye en çok benzeyen Türk dillerinden birisidir. Bunun nedenlerinden birisi Azerbaycan Türkçesi de Türkiye Türkçesi gibi Oğuz grubuna dahil olmasıdır. Aynı zamanda yazı dili de olan Azerice yazı dili geleneğine sahip olma bakımından Türkiye Türkçesiyle hemen hemen paraleldir.[10]
Oğuzca
Türk dili, 13. yüzyılda Hazar’ın batısında Oğuzca merkezli bir özellikte bağımsız gelişimine başlamıştır. Batı Türkçesi[11] (Oğuzca veya Yeni Batı Türkçesi) olarak belirtilen bu bölge Türkçesinin içinde saha bakımından zamanla iki daire meydana gelmiştir. Bunlardan biri Azerbaycan ve Doğu Anadolu sahasını içine alan Doğu Oğuz kolu, diğer Osmanlı sahasını içine alan Batı Oğuz koludur.[12]
11. - 13. yüzyıllar arası, aynı zamanda Oğuzların Orta Asya’dan batıya doğru uzanan siyasî etkinliklerinin güçlenme dönemidir. Nitekim daha 11. yüzyılda büyük Selçuklu Devleti’nin batıya yaptığı göçlerle, Oğuz nüfuzu yalnız Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve Horasan bölgelerinde kalmamış; Azerbaycan üzerinden Abbasi Devleti'nin başkenti ve büyük kültür merkezi Bağdat’a kadar uzanmıştır.[13] Bu etkililik Oğuzca açısından da aynı yönde bir gelişme yaratmıştır.
Batı ve Doğu Kollarının Açılması
Azerbaycan ve Osmanlı Türkçeleri arasında, daha çok şivede kalan ayrılıkların sebeplerini Doğu Oğuz koluna Oğuz dışı Türk şivelerinin, özellikle Kıpçak unsurlarının yaptığı etki ve İlhanlılardan kalan bazı Moğolca izlerinde aramak lazımdır. Bu iki Türkçe arasındaki başlıca ayrılıklar, kelime başındaki b - m, kelime içindeki ķ - ġ - ħ, ilk hecedeki e - i, kelime başındaki t - d ile akuzatif ve bazı fiil çekimleri etrafında toplanmıştır.[14]
Batı Oğuz Kolu (b-, -ķ, e-, t-) |
Doğu Oğuz Kolu (m-, -ħ, i-, d-) |
Anlam |
---|---|---|
ben | mən | “Ben kişi zamiri” |
biŋ | min | “1000 sayısı” |
baķ- | baħ - (bax) | “Bakmak” |
tarla | tarla | “Tarla” |
orduyı | ordunu | “Orduyu” |
Batı ve doğu Oğuz kolları arasındaki farklılıklar 14. yüzyıldan sonra kesinleşmeye başlamıştır.[15] Azerbaycan sahasında yetişen başlıca edebî şahsiyetlerin bulunduğu 17. yüzyıldan önce de doğu ve batı Oğuz kolları arasında kayda değer bir ayrılık bulunmadığı için bu iki Oğuz ağzı, yazı dili olarak Batı Türkçesi adı altında zikredilmişlerdir.[14]
Yazı dili
Arap asıllı Türk alfabesinin kullanıldığı devirlerde Azerbaycan ve Osmanlı Türkçesi sahalarında kaleme alınan eserlerin imlasında büyük ortaklıklar söz konusu olmuştur. Çünkü Türkçenin eski devirlerinden gelen ve bu alfabede standartlaşan imla, doğu ve batı sahalarında aynı imla geleneğini gerektiriyordu. Mesela kapı kelimesi Hazar’dan batısından
19. asrın başlarından itibaren Ruslar, Kafkaslar ve Azerbaycan'ı istila etmeye başladılar. 18 Şubat 1828’de Ruslarla Kaçar Hanedanı arasında imzalanan Türkmençay Antlaşması gereğince Aras Nehri'nin kuzeyinde kalan Azerbaycan toprakları Ruslara bırakıldı.[16] Azerice, 17. yüzyıldan sonra kendi mecrasında gelişimine devam etmişti. Rus egemenliğinden sonra, Osmanlı Türkçesi bölgesi ile olan irtibatların azalması ve zamanla bölgede oluşturulan devlet yapısı sonucunda yazı dili olarak Azerbaycan dili resmiyet kazandı.
Sesbilim
Ünsüzler
Çift dudak | Labio- dental |
Diş | Diş yuvası | Post- alveolar |
Palatal | Velar | Gırtlak | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Patlayıcı ve yarı kapantılı |
p | b | t | d | ʧ | ʤ | c | ɟ | k | ɡ | ||||||
Geniz | m | n | ||||||||||||||
Sürtünmeli | f | v | s | z | ʃ | ʒ | x | c | h | |||||||
Approximants | l | j | ||||||||||||||
Taps | ɾ |
Ünlüler
Standart Azerice ünlüler
Alfabe
Alfabe değişiklikleri ve karşılıklar
Arap Asıllı Alfabe (-1929[17]) İran |
Latin Asıllı Alfabe (1929–1939) Azerbaycan SSC |
Kiril Asıllı Alfabe (1939–1991) Azerbaycan SSC |
Latin Asıllı Alfabe (1992- ) Azerbaycan Cumhuriyeti |
---|---|---|---|
ا,آ | A a | А а | A a |
ﺏ | B b | Б б | B b |
ﺝ | Ç ç | Ҹ ҹ | C c |
چ | C c | Ч ч | Ç ç |
ﺩ | D d | Д д | D d |
E e | Е е | E e | |
ﻉ ,(کسره) | Ə ə | Ә ә | Ə ə |
ﻑ | F f | Ф ф | F f |
گ | G g | Ҝ ҝ | G g |
ﻍ | Ƣ ƣ | Ғ ғ | Ğ ğ |
ﺡ,ﻩ | H h | Һ һ | H h |
ﺥ | X x | Х х | X x |
Ь ь | Ы ы | I ı | |
ی | I i | И и | İ i |
ژ | Ƶ ƶ | Ж ж | J j |
ﻙ | K k | К к | K k |
ﻕ | Q q | Г г | Q q |
ﻝ | L l | Л л | L l |
ﻡ | M m | М м | M m |
ﻥ | N n | Н н | N n |
ﻭ | O o | О о | O o |
Ɵ ɵ | Ө ө | Ö ö | |
پ | P p | П п | P p |
ﺭ | R r | Р р | R r |
ﺙ,ﺱ,ﺹ | S s | С с | S s |
ﺵ | Ş ş | Ш ш | Ş ş |
ﺕ,ﻁ | T t | Т т | T t |
ﻭ | U u | У у | U u |
ﻭ | Y y | Ү ү | Ü ü |
ﻭ | V v | В в | V v |
ی | J j | Ј ј | Y y |
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ | Z z | З з | Z z |
Türk yazı tarihi mevcut bilgilerle Göktürk Alfabesi ile başlasa da[18], Azericenin yazılmasına Arap alfabesinin bir varyantı ile başlanmıştır. Selçuklu ve Oğuzlar 10. asırdan başlayarak Arap alfabesine Türkçe için gerekli birkaç harfi ekleyerek (ç, p, j gibi) bu alfabeyi kullanmış ve bu alfabeyle değerli eserler yaratmışlardır.
Arap asıllı alfabe, Azericenin özünü ifade etmesi için mükemmel bir alfabe olmasa da, 20. asrın evveline kadar bu alfabeden Azerbaycan muhitinde genişçe yararlanılmış ve bu alfabeyle Azerbaycan tarihinin, edebiyatının kıymetli eserleri kaleme alınmıştır.
Azerice için 1929 yılına dek Arap asıllı alfabe kullanılmıştır. 1929-1939 yılları arasında Latin asıllı alfabe, 1939-1991 yılları arasında Kiril alfabesi kullanımda olmuştur. 1991 yılından itibaren Latin kaynaklı alfabeye geçilmiştir.
İran'ın Azerbaycan bölgesi ve diğer yerlerde yaşayan Azeriler ise bugün de Arap asıllı alfabe kullanmaktadırlar.
Dilbilgisi
Ana madde: Azerice dil bilgisi
İsimler
İsmin halleri
Azerbaycan Türkçesi'nde ismin halleri 6 tanedir. Türkiye Türkçesi'ne benzese bile farklar vardır. Başında "d" bulunan ekler "t"ye dönüşmez. Belirtme halinde sesli harfi yalnızca "n" kaynaştırma ünsüzü izler.
İsmin Halleri | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Yalın Hali
(Adlıq hali) |
Belirtme Hali
(Təsirlik halı) |
Yönelme hali
(Yönlük halı) |
Bulunma hali
(Yerlik halı) |
Çıkma Hali
(Çıxışlıq halı) |
İlgi Hali
(Yiyəlik halı) | ||||||
- | -(n)ı, -(n)i,
-(n)u, -(n)ü |
-(y)a, -(y)ә | -da, -dә | -dan, -dәn | -(n)ın, -(n)in,
-(n)un, -(n)ün | ||||||
qız | kız | qızı | kız | qıza | kıza | qızda | kızda | qızdan | kızdan | qızın | kızın |
iş | iş | işi | işi | işә | işe | işdә | işte | işdәn | işten | işin | işin |
qapı | kapı | qapını | kapıyı | qapıya | kapıya | qapıda | kapıda | qapıdan | kapıdan | qapının | kapının |
İsim Çekimi
İsim Çekimi | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1. Tekil Kişi
(1. Şəxsin təki) |
2. Tekil Kişi
(2. Şəxsin təki) |
3. Tekil Kişi
(3. Şəxsin təki) |
1. Çoğul Kişi
(1. Şəxsin cəmi) |
2. Çoğul Kişi
(2. Şəxsin cəmi) |
3. Çoğul Kişi
(3. Şəxsin Cəmi) | ||||||
-(y)am, -(y)әm | -san, -sәn | -dır, -dir, -dur, -dür | -(y)ıq, -(y)ik, -(y)uq, -(y)ük | -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz | -dırlar, -dirlәr, -durlar, -dürlәr | ||||||
yolçuyam | yolcuyum | yolçusan | yolcusun | yolçudur | yolcudur | yolçuyuq | yolcuyuz | yolçusunuz | yolcusunuz | yolçudurlar | yolcudurlar |
Türkəm | Türk'üm | Türksən | Türk'sün | Türkdür | Türk'tür | Türkük | Türk'üz | Türksünüz | Türk'sünüz | Türkdürlər | Türk'türler |
Zamirler
Şahıs Zamirleri
Türkiye Türkçesinden farklı olan farklı olan yalnızca 1. tekil kişi zamiridir. Zamirler şu biçimdedir: mәn, sәn, o, biz, siz, onlar
Bu zamirlerin birinci ve ikinci tekil kişisinin yönelme durumlarında ince ünlü kullanılır: mәnә, sәnә
İşaret Zamirleri
Azerbaycan Türkçesinde "şu" işaret zamiri yoktur. Bu ve o işaret zamirlerinin yanında, "şu" anlamında hәmәn ve hәmin kullanılır.
Belgisiz Zamirler
Azerbaycan Türkçesinde çoğu belgisiz zamir Türkiye Türkçesi ile aynıdır. Farklı olanlardan ikisi "nәsә" ve "kimsә"dir. Şu şekilde çekimlenir:
Azerice | Türkçe | Azerice | Türkçe |
---|---|---|---|
kimsә | biri | nәsә | bir şey |
kimisә | birini | nәyisә | bir şeyi |
kimәsә | birine | nәyәsә | bir şeye |
kimdәsә | birinde | nәdәsә | bir şeyde |
kimdәnsә | birinden | nәdәnsә | bir şeyden |
kiminsә | birinin | nәyinsә | bir şeyin |
Ancak "kimsә", hiç kimse anlamında ise Türkiye Türkçesindeki gibi çekimlenir: kimsә, kimsәyә, kimsәni, kimsәdә, kimsәdәn, kimsәnin.
Eylemler
Şimdiki Zaman
Azerbaycan Türkçesinde şimdiki zaman eki "-(y)ır-, -(y)ir-, -(y)ur-, -(y)ür-"dür. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir.
Şimdiki Zaman | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Olumlu | Olumsuz | ||||||
gәlirәm | geliyorum | oxuyuram | okuyorum | gәlmirәm | gelmiyorum | oxumuram | okumuyorum |
gәlirsәn | geliyorsun | oxuyursan | okuyorsun | gәlmirsәn | gelmiyorsun | oxumursan | okumuyorsun |
gәlir | geliyor | oxuyur | okuyor | gәlmir | gelmiyor | oxumur | okumuyor |
gәlirik | geliyoruz | oxuyuruq | okuyoruz | gәlmirik | gelmiyoruz | oxumuruq | okumuyoruz |
gәlirsiniz | geliyorsunuz | oxuyursunuz | okuyorsunuz | gәlmirsiniz | gelmiyorsunuz | oxumursunuz | okumuyorsunuz |
gәlirlәr | geliyorlar | oxuyurlar | okuyorlar | gәlmirlәr | gelmiyorlar | oxumurlar | okumuyorlar |
Geniş Zaman
Azerbaycan Türkçesinde geniş zaman eki "-(y)ar-, -(y)әr-" dir. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir.
Geniş Zaman | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Olumlu | Olumsuz | ||||||
gәlәrәm | gelirim | oxuyaram | okurum | gәlmәrәm | gelmem | oxumaram | okumam |
gәlәrsәn | gelirsin | oxuyarsan | okursun | gәlmәzsәn | gelmezsin | oxumazsan | okumazsın |
gәlәr | gelir | oxuyar | okur | gәlmәz | gelmez | oxumaz | okumaz |
gәlәrik | geliriz | oxuyarıq | okuruz | gәlmәrik | gelmeyiz | oxumarıq | okumayız |
gәlәrsiniz | gelirsiniz | oxuyarsınız | okursunuz | gәlmәzsiniz | gelmezsiniz | oxumazsınız | okumazsınız |
gәlәrlәr | gelirler | oxuyarlar | okurlar | gәlmәzlәr | gelmezler | oxumazlar | okumazlar |
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ↑ "Azerbaijani, North". Ethnologue. http://archive.is/g03TS. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ↑ "Azerbaijani, South". Ethnologue. http://archive.is/zVrTZ. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ↑ "Azerbaijani, North". Joshua Project. http://archive.is/YzmaD. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ↑ "Azerbaijani, South". Joshua Project. http://archive.is/fZSh4. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ↑ "Azerbaijani (Azeri)". UNESCO. http://archive.is/e7KCj. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ↑ (Rusça) Конституция Республики Дагестан, Глава 1, Статья 11
- ↑ Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası. Maddə 21. Dövlət dili
- ↑ Kuzey Azerice Azerbaijani, North Speaking Peoples, Joshua Project
- ↑ http://www.yesiligdir.com/content/view/21/30/
- ↑ Erdem,KONUR,"Azerbaycan Türkçesinin Fonetik Özellikleri",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkezi
- ↑ Türkoloji kullanımında esas Batı Türkçesi, Türkçenin Miladın öncesine ait “Lir” kolunu belirtmek için de kullanılır. Burada MS. 13. yüzyılda Hazar Denizi’nin batısında gelişen dil bölgesi için bu tabir kullanılmıştır. Bkz: Agop Dilaçar, Batı Türkçesi, TDK Belleten, Ankara, 1953, s. 73
- ↑ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul, 2002, s. 15
- ↑ Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Eski Anadolu Türkçesinin Türk Dili Tarihindeki Yeri, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, İzmir, 2005, s. 472
- 1 2 Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul, 2002, s. 15-17
- ↑ Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtaş, Eski Türkiye Türkçesi, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1994, s. VII
- ↑ Prof. Dr. Yavuz Akpınar, Azeri Edebiyatları Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1994, s. 35
- ↑ Azerbaycan Cumhuriyeti için son tarihtir. Kuzeyde 1929 yılından itibaren bu alfabe kullanımdan kalkmıştır.
- ↑ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2002, s. XXVII
Dış bağlantılar
- Türk Lehçeleri Sözlüğü TDK - TC.Kültür ve Turizm Bakanlığı - Ahmet Yesevi Üniversitesi
- Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü
- Azerice<>Türkçe Sözlük (Pamukkale Üniversitesi)
- Learn Azerbaijani, the easiest-to-learn Turkic dialect (videolu)
- Türkçe-Azerice sözlüğü
- Azerice-İngilizce, İngilizce-Azerice, Rusça-Azerice, Azerice-Rusça sözlük
- İngilizce-Azerice, Almanca-Azerice, Fransızca-Azerice, Rusça-Azerice sözlük
- İran'daki Azeri Türkleri - Video
Dil Bilimi
- A language of Azerbaijan Ethnologue.com
Azerice'de Wikimedia bölükleri
|
|
|