Yedicilik

Yedicilik ya da Arapça orijinal ismiyle Seb’îyye/İmâmet (İsmâ‘ilî i'tikadı); Bâtınî-İsmâilîyye i'tikadının İmâmet kuramını tanımlamakta kullanılan bir tâbir olup, İsmâilîlik mezhebinden olmayan diğer Şîʿî-Bâtınî i'tikatlar ile Hasan bin Sabbah'ın "Melâhîde-i Bâtınîyye" i'tikadı için de geçerlidir. Irak kıt’asında fi’len Şîʿa-i Bâtın’îyye’yi teşkilâtlandıran Meymûn’ûl-Kaddâh’dan itibaren zamanımızdaki Hindistan Bâtınîleri’nin reisi ve Nizârî İsmâilîleri’nin mukaddes makâmının Sâhib-î Â’zamları olan Ağa Hanlar’a gelinceye kadar geçen on üç asırlık “Bâtınîlik” tarihini topyekün mütalaa etmedikçe bu önemli harekâtın ortaya çıkardığı mezhebe dâir hakikî bir fikir elde etmek mümkün değildir.

İslâm'da İ’tikad ve Mezhepler İnanç Esâsları Allah'ın Birliği (Tevhid) • Melekler • Kitâplar • Peygamberler • Kıyâmet • Ahiret • Kaza ve Kader İ'tikadî mezhepler İslâm'da İ'tikadî mezhepler Asarî (Eserler) Selefîyye (Hanbelîler) Şeyhû'l-İslâm İbn-i Teymiyye Ghulat Selefîyye Vahhâbîler Ehl-i Hadis Cebriyye Cebriye-i Hâlisa Cebriye-i Mutavassita Eş'ârîyye Bâkıllânîyye Gazzâlîyye Bâtınî-Eş'ârîlik Sünnî Tarikât Mâtürîdîyye Kaderiyye Cuhenîyye (Irak Kolu) Dımeşkîyye (Şam Kolu) Mu'tezile Vâsılîyye Huzeylîyye Nazzâmîyye Hâitıîyye Bişrîyye Mâ’merîyye Muzdârîyye Sumâmîyye Hişâmîyye Câhizıyye Hayâtıyye Cûbbâîyye Befşem’îyye Ghulat Mu'tezile Hâbitîyye Hımârîyye Bâtınî-Mu'tezile Müteşeyyî’ Tarikât Mürcie Sünnî Mürcie Bid'atçı Mürcie Kerrâm’îyye Müşebbihe (Anthropotheism) Hulmân’îyye Mücessime (Enkarnasyon) Bû’ Müslim’îyye Sinbâd’îyye El-Mukannaʿîyye Bâbekîyye Hattâbîyye Bezîgîyye Hattâbîyyet-ûl Mutlâka Muammerîyye Umeyrîyye Mufaddalîyye Muhammise Cevâlikîyye Rum Abdalları Bâtınîyye (Meymûnû'l-Kaddâh)/Yedicilik Karmatîyye (Hamdân Kârmat) (Yediciler) Türkistan Alevîliği (Nâsır Hüsrev) Tasavvufî-Bâtınîlik (İbn-i Meymûn) Anadolu Alevîliği Alevî Tarikât İbâhîler Arap Aleviliği (Nusayrîler) Dürzîler (Hâkim bi-EmrʿAllâh) Haşhaşiler (Hasan Sabbah) Babâîlik (Baba İlyâs Horasanî) Kızılbaşlık Hurûfîlik (Fadl’Allah Yezdânî) Bektâşîlik (Balım Sultan) Kaynak: Muhammed Ebû Zehra, İslâm’da Siyâsî ve İ’tikadî Mezhepler Tarihi, Ethem Ruhi Fığlalı ve Osman Eskicioğlu Tercümesi, Yağmur, İstanbul, 1970. Siyâsî ve Fıkhî mezhepler İslâm'da Siyâsî ekôller ve fıkhî mezhepler Şîʿa-i Muhlîsîn: Sünnîler ve Zeydîler Şîʿa-i Ulâ (Ehl-i Sünnet vel Cemaat) Hanefîlik Malikîlik Şafiîlik Zâhîrîler İmâm Dâvud-u Zâhîrî Ebû Muhammed İbn Hazm Hanbelîlik Selef-i Sâlihîn Takiy’ûd-Dîn İbn-i Teymiyye Ghulat Selef’îler Vehhabilik Zeydîlik Betr’îyye/Sâlih’îyye Cerîr’îyye/Süleyman’îyye Yemen Zeydîleri Kâsım’îyye Hadâv’îyye Muhteria Mutarrif’îyye Alavîler Nâsır’îyye Kâsım’îyye Ghulat Zeyd’îyye Cârûd’îyye Nâim’îyye Ya'kûb’îyye Haricîlik Ezarikâ Sufr’îyye Necedât Acrâd’îyye İbâz’îyye Ghulat Haricîler Yezîd’îyye Meymûn’îyye Ghulat-i Şîʿa Sebe’îyye (ʿAbd Allâh İbn-i Sebe) Hattâb’îyye (Ebû’l-Hattâb el-Esedî) Bezîg’îyye Hattâb’îyyet-ûl Mutlâka Keysân’îyye Muhtâr’îyye/Keysân’îyyet-ûl-Hullas Hâşim’îyye Harb’îyye Muâv’îyye/Cennâh’îyye Hâris’îyye Beyân’îyye Râvend’îyye Rizâm’îyye Bû’ Müslim’îyye Sinbâd’îyye Berkûk’îyye Havâl’îyye Muhammira Mukannaʿîyye Hûrremdîn’îyye Bâbek’îyye Mazyâr’îyye Kızılbaşlar Kûl’îyye İshâk et-Türk’îyye Riyâh’îyye Kerb’îyye Şîʿa-i Bâtın’îyye (ʿAbd Allâh İbn-i Meymûn) Hallâc’îyye Hulûl’îyye Alevîler (Tasavvufî-Bâtınîler) Hulmân’îyye Karmatîler Ebû Saʿid’îyye Cennâb’îyye Ghulat Bâtıniyye (Bâtınîler) Keyyâl’îyye Hâkim’îyye (Dürzîler) Sabbah’îyye (Elemûtlar) Şîʿa: İsmâ‘îl’îyye ve İsnâ‘aşer’îyye İmamiye-i Seb’îyye (İsmâilîlik)/Yedicilik El-İsmâʿîliyyet’ûl-Hâlisa (Yediciler) Mustâ‘lîler (Mustâ‘lîyye) Mecîd’îyye/Hâfız’îyye Tâyyîb’îyye (Et-Tâyyîb Ebû’l-Kâsım) Davudî İsmailîlik Süleymanî İsmâilîlik Alavî Buhra Kutbî Buhra Nizârîler (Nizâr’îyye) İmâmiye-i İsnâ‘aşer’îyye/Onikicilik Câferîlik Ahbâr’îyye Usûl’îyye Alevîlik Ghulat İmamiyye Mûgır’îyye Mansûr’îyye Azâkıra Albâ’îyeyye (Ulyâ’îyye) Zemm’îyye Ayn’îyye Mim’îyye Sîn’îyye Muhammise Şûray’îyye Gurâb’îyye Zübâb’îyye Nusayr’îyye Şemânîlik’den İslâmiyet’e bağlananlar Babâîlik Vefâ’îyye Kızılbaşlar Çepniler Tahtacılar Baba Rasûl (İlyâs’îyye) Sarı Saltık Baba (Saltuk’îyye) Behlül Baba Aybek Baba İshâk Baba (İshâk’îyye) Burak Baba (Burak’îyyûn) Lokman Baba (Yesevîlik) Haydar Baba (Haydarîlik) Hacı Bektâş (Bektâşîlik) Balım Sultan (Dedebabalık) Demir Baba (Âli’îyye) Harabâti Baba (Harabât’îyye) İslâmiyet’ten çıkan Dinler Haşhaşilik Ali İlâhîlik Nusayrîlik Dürzîlik Hurûfîlik (Nâimî) Nûktâvîlik (Noktacılık) Dîn-i İlâhî Şeyhîlik (Ahisâ’îyye) Bâbîlik (Seyyid Ali Muhammed) Ezelî Bâbîler (Subh Ezel) Bahâîlik (Bahâ’ûl-Lâh) Kadıyânilik İslâm dışı dinler Zerdüştlük Zurvanizm Mazdekçilik Mani dini Budizm Sâbiîlik Nebatiler Luviler Hitit mitolojisi Yezdânizm Yâresânîlik Êzîdîlik Işıkçılık Kaynak: Mustafa Öz, Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü, Ensar Yayıncılık, İstanbul, 2011. Ayrıca bakınız Tasavvuf • İslam Felsefesi Gnostisizm • Panenteizm Şaman • Şamanizm Tengricilik • Totemizm Animizm • Sembolizm

Bâtınîlik Hareketi

“Bâtınîlik Hareketi” Mısır’da Fâtımî Hâlifelerinden Ebû Tamîm Ma’add el-Mûstensir bil-Lâh’tan, İran’da Hükümet-î Melâhide’yi kuran meşhur Hasan bin Sabbah’ın Elemût Devleti’ndan, Suriye Bâtınîler Reisi Râşid’ûd-Dîn Sinan’ın ikâmet ettiği Misyaf Kalesi’nden, Anadaolu’da bütün Bâtınîlerce üstâd-ı â’zam mertebesine yükseltilmiş olan Hallâc-ı Mansûr, Ebû’l Vefâ Harezmî, Baba İlyâs Horasanî, Hacı Bektaş Veli ve Fadl’Allah Ester-Âbâdî’den İmâd’üd-Dîn Nesîmî’ye kadar süregelen uzun bir yolda yürüyen şahsiyetlerden, bil’umum Afrika Bâtınîliği’ni idare eden İbn-i Meserret’ten, Hindistan Bâtınîliği’ni meydana getiren Ahmed bin Keyyâl’den, ve Türkistan Bâtınîliği’ni kuran Nâsır-ı Hüsrev’den oluşan koca bir teşkilâtlanmanın ürünü olarak vücûda gelmiştir.

Ayrıca bakınız: Hallâc-ı Mansûr, Ahmed bin el-Keyyâl bin el-Khasibî, Hasan Sabbah, Ebu'l Vefâ el-Bağdâdî, Ebû'l-Bekâ Baba İlyâs ve Ömer İmâdüddîn Nesîmî

Şîʿa-i Bâtın’îyye teşkilâtının kökeni

Bir taraftan eski İran ruhu ve perestişkârlığı ile Arap haricîliği, kendi siyâsi ihtirâslarını tatmin amacıyla kutsî birer hakikât şeklinde sundukları masalları, uydurdukları efsane ve hurafeleri, Şiîliğin umumî çatısı altında kaynaşan tarikât ve mezhepler aracılığıyla Türk toplumlarının i’tikatlarının içine sokmayı başarmış, onları ruhî bünyelerinden yaralayarak yüzyıllar boyunca gelişme ve ilerlemelerine engel olmuş, ve en nihâyetinde de onları İslâmiyet’in saf ve gerçek imân ve i’tikadından uzaklaştırmayı başarmışlardır. Diğer taraftan da mistik ve felsefî nazariyât vasıflarıyla bir takım tarikâtlerin tanıttığı efkârın temsilcisi konumunda bulunan, ve gün geçtikçe de göçebe Türk kâvimleri üzerindeki etkilerini arttıran Rind, Kalender ve Babalar, bilûmum “Şîʿa-i Bâtın’îyye” mezheplerinin Türkler arasında yayılmasında başrôlü oynamışlardır.^[1] İslâm’ın hudutlarının gün geçtikçe genişlemesi neticesinde Zerdüştîler, Mâniler, Harran Sâbîileri, Yunan felsefe sisteminin tâkipçileri, Keldanîler, Irak Nebtîleri, Asur dinlerinin kalıntıları ve Şamanîler hep Bâtınîliğin i’tikadî hudutları içerisine dâhil edilmiş bulunuyorlardı. Türkler arasında yüzyıllarca sönmeden süregelen bu akidelerin ilk kaynakları da Alevî-Bâtınîliği’nin yönetim merkezlerine bağlı bulunmaktaydı. Tüm Alevî-Bâtınî mezheplerinin temellerini oluşturan bu önemli yolun kökenin başka dinlerin şemsiyesi altında barındığı ve İslâmiyet’in bünyesine daha sonradan nüfuz ettiği anlaşılmaktadır. Karamîta, İsmâ‘îl’îyye, Seb’îyye, Muhammer’îyye, Mübeyyezâ (El-Mukannaʿîyye), Nizâr’îyye, Sabbah’îyye ve Melâhide-i Bâtın’îyye gibi daha bir takım isimler de ayni “Bâtınî-Alevîlik” teşkilâtının çeşitli muhitlerde aldıkları değişik nâmlar arasındadır. Batılılar ise doğuda “Melâhide-i Bâtın’îyye” olarak adlandırılan kola “Haşşaşiyôn / Assassins” adını vermişlerdir.

Ayrıca bakınız: İsmâ‘îl’îyye, Mübeyyezâ, Nizâr’îyye, Sabbah’îyye, Sâbiîler, Haşhaşiler, Nebatiler, Keldaniler ve Yezdânizm

Şiîliğin ve Bâtınîliğin mahiyeti mes’elesi^[2]

Bu konuda ortaya atılmış birkaç kuram bulunmaktadır:

• Arap ordularına karşı siyâseten başarı sağlayamayan ve ağır yenilgilere uğrayan İran, İslâm’ın vâhdetini bulandırmak ve çeşitli muhalif mezhepler icât ederek “aks’ül-âmeller” ortaya çıkarmak suretiyle mukabele etmekte gecikmemiştir. Bu teze göre Şiîlik ve Bâtınîlik İslâm’ın ruhuna muhalif olup, sırf onu içinden baltalamak için İran’ın yapmış olduğu bir nev’i intikâm hareketidir. Bu savı daha bilimsel bir platforma taşımak isteyenler ise ırkçı bir görüşe başvurarak, Sami Ruh ile Ârî Ruh arasında meydana gelen bir iktidar mücadelesi neticesinde, Sami dehânın ürünü olan İslâmiyet’in İran’da kendine özgü yorumlanarak önce “Şiîlik” ve daha sonra da “Bâtınîlik” şeklini aldığını öne sürmekteydiler. Bu ırkçı kuram, kurucusu Comte de Gobineau tarafından savunulmuştur. Şiîliğin “tasavvuf” maskesi altında İslâmiyet’in içerisine yerleştirildiği kuramı ise Frederich Delitzsche tarafından iddia edilmekteydi. Bu bilim adamlarından başka, Şiîliğin ve Bâtınîliğin Arap istilâsına karşı ârî kavimlerin, bilhassa da İranlılar’ın ortaya çıkardığı ırkî, lisânî ve millî tepkiler olarak gösteren ve bu kuramın yayılmasına hizmet eden diğer batılılar arasında Ernest Renan, P. Lagarde, Reitzenstein, Edgard Blochet ve E. B. Browne isimlerini saymak mümkündür.
• Yukarıda bahsedilen batıda bir hâyli taraftar toplamış olan bu akım Türkiye’de de uzun süre kabul görmüştür. “Bir ateşkedenin duvarları dibinde zelilâne beklemek, Hind ve İran gibi uyuşukluk ve hûlya yağdıran çevrelerde pek olağan karşılanan şeylerdi. Türkler, Hind ve İran’da olduğu gibi hûlyaî ve istiğrâkî hayâttan bir şey anlamıyor, meskent telkin eden âkidelere pek itibar göstermiyorlardı. İslâm âlemini kavuran bu elim buhranın kaynağı İran tarafları ve bilhassa da Deylem havalisiydi.”^[3] Başlangıçta, Professör Fuad Köprülü’de bu görüşü destekleyenler arasında yer almaktaydı.^[4]
• Buna karşın “Bahâ Sâid” tamamıyla aksi görüşü savunmaya başlamıştı. O, Bektâşîlik ve Kızılbaşlık gibi Anadolu’daki tarikât ve mezhep hareketlerinin kesinlikle İran kaynaklı olmadığını, aksine bu akımların eski Türk i’tikatlarıyla ilişkili olduğuna inanmaktaydı. Daha sonra, Professör Fuad Köprülü de ayni fikri geliştirerek Paris’te verdiği konferanslarda esas tez olarak savunmaya başladı.^[5]
• Şiîliğin bir İran “aks’ül-âmeli” olduğu fikri uzun zamandan beri tenkit edilmiş bulunmaktadır.^[6] Louis Massignon’a göre, Milâdî On İkinci asırda İran nüfusunun ve kültürünün çoğunluğunun “Ârî” olduğu şeklindeki ispatı mümkün olmayan fikirden yola çıkıldığından dolayı, bu kuram bazı husûsî halleri yanlış açıklamak hatasına düşmüştü. Aslında “İslâm Râfızîliği” gibi arzedilen “Şiîlik” İran’a sâf Arab ırkından gelmiş olup, Kûfe’den Kumm’a göç eden kâbileler tarafından etrafa yayılmıştır. Sâf İran ırkından olan Kürtler ve Afganlar ise daima Şiîliğe muhalif kalmışlardır.

Ayrıca bakınız: Râfızî, Şiîlik, Kızılbaşlık, Bâtın, Bâtınîlik, Hurûfîlik, Bektâşîlik, Hurûfî-Bektâşî inancı, Ezoterizm ve Nusayrî inancı

Şîʿa-i Bâtın’îyye mezhebinin akideleri

“Eshâb-ı Şek” adı verilen avâm mezhebin siyâsi kimliği ve taşıdığı dinî akideler hakkında her hangi bir fikre sahip değildi. Mezhebin asıl amacı ve gayesi sadece yüksek makamları işgal etmekte olan dâîler tarafından bilinmekteydi. Davetler dokuz mertebeye ayrılmış olup davetçiler de bu taksimata göre hareket etmeğe mecburlardı. Bu arada, “Bâtınîler” tarafından ortaya bir de “İmâm-ı Muhtafî” mes’elesi atılmıştı. Bu kurama göre, “Dünya hiçbir zaman imâmsız kalamaz ve de kalmayacaktır. İmamet Ali’den İsmâil bin Câ'fer el-Mûbarek’e gelinceye dek hep aşikâr iken, İsmâ‘il bin Câ’fer’den sonra ise hep gizli kalacaktır.” Bu yeni kuram aracılığıyla “Şîʿa-i Bâtın’îyye Mezhebi” bir nev’i kendi yolunu imâm silsilesi açıkça belirgin olan Bâtınî İsmâilîyye mezhebinden de ayırmış bulunmaktaydı. Aslında, bu fikirde İran kisralarının muhteşem makâmları saklıydı. Ali’nin torunu Ali Zeyn el-Âb’ı-Dîn’in annesinin soyunun İran hükümdârlarından oluşu, ondan gelen nesil vasıtasıyla İrânîliğin merkezine işaret etmekteydi. Şîʿa-i Bâtın’îyye Teşkilâtı’nın güçlenmesi üzerine ʿAbd Allâh İbn-i Meymûn da artık Araplar’a karşı olan nefretini gizlemeye gerek görmemekte ve el altından Ehl-i Beyti imha siyâseti izlemekteydi.^[7]

Ayrıca bakınız: Nusayrîler, Haşhaşilik, Karmatîler, Nizarî İsmailîlik ve Dürzîler

Yediciler ve Fâtımî İsmâ‘îlîleri

Abbâsîler devrinde (M. 750 – M. 1258) çeşitli Şîʿa fırkaları tarafından yönetime karşı gizli bir muhalefet hareketi tertip edilmekteydi. Bu muhalefet gruplarının arasında Ön-İsmâ‘îlî topluluklarının destekçilerinin en tanınmışlarından olan “Mûbârek’îyye” adı verilen topluluk ta yer almaktaydı. İsmâ‘îlî düşünce sistemine göre, İmâm Câʿfer es-Sadık (M. 702 – 765) ikinci oğlu olan İsmâil bin Câ'fer el-Mûbarek’i (M. 721 – 755) İmâmet’e veliaht olarak tayin etmişti. Bununla beraber, İsmâ‘îl babasından evvel vefat etti. Bazıları onun gizlendiğini iddia ettiyseler de, Ön-İsmâ‘îlî fırkaları onun ölümünü kabul ettiler ve İsmâ‘îl’in en büyük oğlu olan Muhammad bin İsmâ‘îl’i (M. 746 – 809) imâmları olarak tanıdılar. Muhammad bin İsmâ‘îl, mensuplarının çoğu Küfe’de oturan “Mûbârek’îyye Fırkası” ile olan alâkasını tüm yaşamı boyunca sürdürdü. İsmâ‘îl bin Câ’fer el-Mûbarek’in yedinci ve sonuncu imam olduğuna inananlar “Yediciler” veya “Yedici İsmâ‘îlîler” olarak tanımlandılar. M. 809 yılında Muhammad bin İsmâ‘îl’in vefatı üzerine “Mûbârek’îyye Fırkası” da ikiye ayrıldı. En önemli ve fa’al kolunu Karmatîler’in oluşturduğu “Yediciler,” İsmâ‘îl bin Câfer el-Mûbarek’in oğlu olan Muhammad bin İsmâ‘îl’in gizlenen Mehdi olduğuna ve birgün adâlet dağıtmak üzere tekrar ortaya çıkacağına inandılar. Muhammad bin İsmâ‘îl’in öldüğünü kabûl eden ve daha sonraki yıllarda “Fâtımî İsmâ‘îlîleri” olarak ortaya çıkan küçük fırka ise günümüzde mevcut olan çağdaş İsmâ‘îlî mezheplerinin oluşumuna öncülük ettiler. Böylece, gizlendikleri yerleri ve isimleri bilinmeyen imâmların yönetimi altına giren İsmâilîyye mezhebi, kendi i'tikatlarını “Dâîler – Dâvetçiler” aracılığıyla ana karargâhları olan Suriye’den etrafa yaymağa başladılar. Bu hâdise, daha sonraları Mustâlîlik kolunun yayılmasında etkin bir araç hâline dönüşecek olan “Dâvah” hareketinin ruhânî başlangıcına işaret etmekteydi.

Ayrıca bakınız: Karmatîler, Fâtımîler, İsmâilîyye, Mustâlîlik ve Nizarî İsmailîlik

İlm’û-Cifr’in icâdı

Arap ruhunu kendi içinden ağır bir şekilde yaralamağa yönelik çok önemli bir projenin uygulanmasında rôl üstlenen “Ebû’l-Hattâb Mehmed bin Zeyneb” adında çok zeki bir köle, gelecekte vuku bulacak hâdiseleri önceden kestirebilmeye olanak sağlayan bir ilmîn esrarına vâkıf olduğu iddiasıyla, müphem ve esrarlı fikirler üzerinde merak uyandırmağa pek müsait bir muhitte, “Benî Esed" havalisinde ortaya çıktı. “Ebû’l-Hattâb Mehmed bin Zeyneb” elinde bulundurduğu bir kuzu derisinin üzerinde yazılı birtakım işaret ve harfler vasıtasıyla “gizemli” bir ilmin keşf ve istihracından yararlandığını anlatmakta ve bu ilmin kendisine İmâm Câʿfer-i Sadık tarafından öğretildiğini de eklemekteydi. İşte doğuda hurûf ilminin temelleri arasında yer alan esrarlı bilgilerin başında gelen “Cifr İlmî” esasta bu kuzu derisine yazılı olan şeylerden meydana gelmekteydi. Bu karmakarışık ilimden hiç kimse bir şey anlamadığı gibi İmâm Câʿfer-i Sadık ta hâdiseden bihâberdi. Durum berraklığa kavuşur kavuşmaz Ehl-i Beyt’in riyâsetini temsil eden Câʿfer derhal “Ebû’l-Hattâb” ile hiçbir alâkası bulunmadığını ilân etti.^[8]

Ayrıca bakınız: İbahiyye, Haricîlik, hülul, Bâtınîlik ve İsmâilîyye

Şîʿa-i Bâtın’îyye teşkilâtındaki gizlilik derece ve mertebeleri

• Birinci mertebede bulunan bir adam tam zâhid ve mûttâkî rolünü alırdı. Kendini tecessüsle izleyenlere karşı onların meraklarını daha da tahrik ederek ve kendisinin de ibâdette aşırı derecede yüksek bir makâma erişmiş olduğunu ispatlamak maksadıyla hep gözleri yaşlalarla dolu olarak ve şüpheyi davet edecek cevaplarla karşılık verirdi. Bireylere anlatılan hikâye her seferinde İslâm’ın sahip olduğu ruhu anlamanın ve dinîn esaslarına vâkıf olmanın hiç te zannedildiği kadar kolay olmadığı ve bu sırrın ancak hâlis Mü’minlere keşfolunabileceği anlatılmaktaydı. Muhattap alınan kişi önce kendisine yöneltilen şüphe uyandıran suallerle şaşırtılmakta ve hayatı müddetince aklından bu tip suallerden bir tanesini bile geçirmemiş olan kişi heyecanlı bir şekilde kendsine yöneltilen bu suallerin yanıtlarını, mânâ, ve sebeplerini anlama arzusunu göstermesi halinde, bunun evvelâ verilecek bir ahid ile misaktan sonra mümkün olabileceği kendisine bildirilmekteydi. Kabul edilmesi halinde derhal mezhebin kaideleri anlatılmakla beraber yeni salikten bir miktar da para taleb olunmaktaydı. Dâînin muhatabında ki alâka ve duyguları zayıf görmesi halinde ise aşıladığı şüpheli fikirler arasında soru soran şahsı dehal terk etmektedir.
• İkinci mertebede bulunanlara ise daha değişik bir yönden hitap edilmekteydi. Burada şahsa eski âlimlerin akidelerini kabullenmekle insanlığın büyük bir delâlet içerisine düşeceği ve ilâhî hâkikatin sırrının ancak imâmlara bahşedilmiş bir ayrıcalık olduğu söylenmektedir.
• Üçüncü derecede bulunanlara Şîʿa’nın diğer fırkalarında olduğu gibi imâmların adedinin on iki olmayıp yedi olduğu, yedi adedinin kudsiyeti ile bütün temsiliyetin Bâtınîlik dîninin kurucusu olan yedinci imâma ait olduğu bildirilir.
• Dördüncü mertebeye erişebilenlere ise kâdim dinlerin kâmilen ilga edildiği ve bu yedi imâmın birer de yardımcısı olduğu ve bunların dini yaymakla ve yüceltmekle görevlendirildikleri anlatılır. Peygamberlere “Nâtık” ve yardımcılarına da “Sâmet İmâm” unvanı verildiği söylenir. Her yedi “Sâmet” silsilesinin sonunda bir “Nâtık” gönderildiği ve böylece dinin sürekli olarak geliştirildiği söylenir. Âdem’den ve oğlu Şit’ten itibaren altı “Nâtık–Sâmet” silsilesinden sonra^[9] (Nûh–Sam), (İbrahim–İsmâ‘il), (Mûsâ–Hârun), (İsâ–Şem’ûn), (Muhammed bin ʿAbd Allâh–Ali bin Ebâ Tâlib), (Muhammed bin İsmâ‘il (Meymûn’ûl-Kaddâh^[10][11])–ʿAbd Allâh İbn-i Meymûn ve Oğulları) ile hitam bulan “Nâtıklar ve Sâmetler silsilesi” ile sürmektedir. Gözle görülen eşyanın tasavvufî mânalarını kaldıran İbn-i Meymûn’dur ve herkes ona itaatle yükümlüdür. Muhammed’den sonra bir peygamber daha gelecektir. Bu i’tikatları tamamıyle kabullenmiş olan bir “Bâtıni” artık İslâmiyet’le olan alâkasını tamamen koparmış durumdadır.^[2]
• Beşinci mertebede bulunanlar, Semavî nass’ların açıklamaları ile hadislerin tamamının uydurma olduğuna inanmakla yükümlüdürler. Müntesibin buradaki ruh hali milliyetine göre de değişmektedir. İranlı ise ona Arab’ın çok cahil bir çöllü olduğu fikri, yok eğer müntesip ırken bir Arap ise ona karşı da Arap milletinin mağrur damarlarını tahrik etmek suretiyle başka bir cepheden yaklaşılarak kendisinin diğer bütün kavimlerin hepsinden üstün bir efendi konumunda olduğu söylenmektedir.
• Altıncı dereceliler dinî tekliflerin kâmilen ref’edilmiş olmakla birlikte, sadece milletlerin an’anelerine hürmeten bunlara değer verildiği, yoksa aklı belirli ve sınırlı gayelere ulaştırmak amacıyla anlatılan bu öğretilerin bütün önem ve değerlerinin aslında bir hiç olduğu açıklanır.
• Arda kalan üç mertebenin mensupları ise pek azdır. Hele dokuzuncu mertebede bulunanlar sadece dâî â’zamlardır. Bu makam “Fâtımîler’den Ebû Tamîm Ma’add el-Mûstensir bil-Lâh”, “Hükümet-i Melâhide’nin bânisi olan Hasan bin Sabbah” ve “Suriye Bâtınîleri’nin Reisi Râşid’ûd-Dîn Sinan”, “Afrika Kıt’ası Bâtınileri’ni yöneten İbn-i Meserret”, “Pamir Alevîliği’nin kurucusu Muin’ed-Dîn Nâsır-ı Hüsrev”, “Hindistan Bâtınîliği’nin yaratıcısı Ahmed bin Keyyâl”, ve “Attaş” gibi “Alevî-Bâtınîlik” tarihinde nâm kazanmış olanlara mahsustur. Hattâ “Bâtınî-İsmâ‘ilîler” arasında çok meşhur olanlar dahi daha aşağı derecelerde kalmıştır.

Ayrıca bakınız: Meymûn’ûl-Kaddâh, Fâtımîler Hâlifeliği, Ebû Tamîm Ma’add el-Mûstensir bil-Lâh, Pamir Alevîliği, Muin’ed-Dîn Nâsır-ı Hüsrev, Râşid’ûd-Din Sinan el-İsmâi‘lî, Ahmed bin el-Keyyâl bin el-Khasibî, Attaş, Hasan bin Sabbah, Sabbah’îyye, Karmat’îyye, EbûʿAlî el-Mansûr el-Hâkim bi-EmrʿAllâh, Dûrz’îyye ve Nusayr’îyye

Kaynakça

1. Tahir Harimî, Naklî İlimler Tarihi – Kelâm Tarihi.
2. Balcıoğlu, Tahir Harimî, Türk tarihinde mezhep cereyanları – Şîʿa-i Bâtın’îyye’nin menşe’ ve akideleri, Sayfa: 233, Ahmet Sait tab’ı.
3. M. Şerafeddin, Mazîden Âtiye, 1933.
4. Professör Fuad Köprülü, Türk Tarihinde İlk Mutasavvıflar.
5. Hilmi Ziyâ, Mihrap mecmuaları – Anadolu’da dinî ruhiyât müşahedeleri, 1923.
6. Massignon, Louis, Essai sur la lexique du mystique musulmane.
7. Balcıoğlu, Tahir Harimî, Türk tarihinde mezhep cereyanları – Şîʿa-i Bâtın’îyye’nin menşe’ ve akideleri, Sayfa: 231, Ahmet Sait baskısı.
8. Balcıoğlu, Tahir Harimî, Türk tarihinde mezhep cereyanları – Türkler arasında İslâmiyet’in intişarı ve Şiîlik cereyanları: İlm’û-Cifr’in icâdı, Sayfa: 42, Kanaat Yayınları, Ahmet Sait baskısı, 1940.
9. Encyclopedia Iranica, DAWR (1)
10. Öz, Mustafa, Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü, Ensar Yayıncılık, İstanbul, 2011. (Muhammed bin İsmâ‘il bin Câ’fer’in eğitmeni olan kişinin adıdır. Daha sonra oluşan Bâtınîlik Mezhebi’nin i’tikadî ilkelerini tespit etmiştir.)
11. Öztürk, Yaşar Nuri, En-el Hak İsyanı – Hallâc-ı Mansûr (Darağacında Miraç), Cilt 1, Sayfa 61, Yeni Boyut, 2011. [Bâtınîliğin kurucusu olan Muhammed bin İsmâ‘il’in gizli kod adı olan bu isim aynı zamanda pek çok kişi için de kullanılmıştır.]