Kazakistan coğrafyası

Kazakistan coğrafyası
Kıta	Asya
Bölge	Orta Asya
Koordinatlar	48°00′K 68°00′D / 48°K 68°D
Yüzölçüm	dünyada 9. sırada 2.717.300 km² Kara : 98,25 % Su : 1,75 %
Kıyılar	2.964 km
Sınırlar	Rusya 6,846 km, Özbekistan 2.203 km, Çin 1.533 km Kırgızistan 1.051 km Türkmenistan 379 km, Toplam 12.012 km
En yüksek nokta	Han Tengri 6.995 m
En alçak nokta	Karagiye -132 m
En uzun nehir	Seyhun 2.212 km
En büyük göl	Balkaş Gölü 16,996 km²

Kazakistan, Avrasya kara kütlesinin orta kesiminde ülke. Yüzölçümü 2.717.300 km²'dir. Doğu-bato doğrultusunda yaklaşık 1.900 km, kuzey-güney doğrultusunda yaklaşık 1.300 km boyunca uzanır. Doğuda Çin Halk Cumhuriyeti, güneyde Kırgızistan ve Özbekistan, batıda Hazar Denizi ve Türkmenistan'ın küçük bir kesimi, kuzeyde de Rusya Federasyonu ile çevrilidir.

Yüzey Şekilleri

Kazakistan topraklarının üçte birinden fazlası düzlükler, yaklaşık yarısı tepelik ovalar ve platolar, beşte biri de dağlarla kaplıdır. Batı ve güneybatı kesimlerine egemen olan Hazar Çöküntüsünün güneyinde Ustyurt Yaylası, Mangışlak Yarımadasında ise Karadağ ve Akdağ uzanır. Daha doğudaki Ural Platosu ile Mugodjar Tepeleri, Hazar Çöküntüsünü geniş Turan Ovasından ayırır. Güneyde Aral Gölü yer alır. Kuzeydeki Büyük ve Küçük Barsuki çölleriyle, orta kesimdeki Karakum Çölü ve güneydeki Kızılkum Çölü bugün kurumuş olan ırmakların taşıdığı kumlarla oluşmuştur. Dalgalı bir plato görünümünde olan orta kesimde tuz göllerinin yer aldığı birçok çöküntüye rastlanır. Kuzeyde dağların yüksekliği 1.500 m'ye ulaşır. Batı kesimini Uludağ, doğu kesimini ise Cengizdağ olarak bilinen sıradağlar engebelendirir. Doğu ve güneydoğudaki yüksek dağ kütleleri vadilerle yarılmıştır. Altay dağ sisteminin uzantıları olan Listvyaga, Holzun ve Tigirek sıradağları doğudan, Narum-Kolbin sisteminin uzantısı olan Tarbagatay Sıradağları güneyden, Çungarya Aladağları ise Balkaş Gölünün bulunduğu çöküntünün güneyinden Kazakistan sınırları içine girer. Kırgızistan sınırında yükselen Tian Shan'ın (Tanrı Dağları) kuzeybatısında Çu-İli Dağları uzanır. Muyunkum Çölü Karadağ'ın içlerine kadar sokulur.

Akarsular ve göller

Kazakistan'da 7 bini aşkın akarsu vardır; bu akarsuların büyük bölümü Hazar Denizi ile Aral, Balkaş ve Tengiz göllerinin su toplama havzaları içinde yer alır. Kazakistan topraklarını boydan boya geçen ve sonunda Kuzey Buz Denizine dökülen başlıca nehirler ise İrtiş, İşim ve Tobol'dur. Öteki nehirlerin çoğu yazları kurur ya da tuzlu lagünlere karışır. Kuzeydoğudaki İrtiş dışında başlıca nehirler, batıdaki Ural ile güneydeki Seyhun'dur (Sirderya). İrtiş Nehri Batı Sibirya su toplama havzasına her yıl yaklaşık 28 milyar m³ su boşaltır. İrtiş-Karaganda Kanalı bu su kütlesinin yüzde 8'ini Kazakistan'ın orta kesimlerine aktarır. Ural Nehri çok sayıda gölün yer aldığı geniş bir vadi boyunca akar. Ülke tarımında çok önemli bir yeri olan Seyhun Nehrinin üzerinde, taşkın önleme ve sulama amaçlı birçok baraj inşa edilmiştir.

Su düzeyi genellikle değişken olan ve bazıları yılın belli aylarında kuruyan 48 bin kadar gölün bulunduğu Kazakistan'ın, dünyanın en büyük içdenizi Hazar Denizine bakan kıyılarının uzunluğu 2.320 km'yi bulur. Öteki büyük göller Aral, Balkaş, Zaysan, Alakol, Tengiz ve Seletitengiz'dir.

İklim

Kazakistan'da, özellikle vadilerde ve ovalarda çok sert bir karasal iklim hüküm sürer. Sıcaklık bölgelere göre büyük farklılıklar gösterir. Güneyde -5 °C ile -1,4 °C arasında değişen ocak ayı ortalama sıcaklığı, kuzey ve orta kesimlerde -16 °C ile -19 °C'ye kadar düşer. Temmuz ayı ortalama sıcaklığı 20 °C, güneyde 29 °C'dir. Ölçülen en yüksek sıcaklık 45 °C, en düşük sıcaklık ise -45 °C'dir. Kuzey ve orta kesimlerde 200–300 mm olan yıllık yağış, güneydeki vadilerde 400–500 mm'ye, yüksek sıradağlarda ise 800–1000 mm'ye yükselir; çöllerde ise 80–100 mm'ye kadar düşer. Vadilerde sık sık kasırga şiddetine ulaşan rüzgarlar eser.

Toprak dokusu ve bitki örtüsü

Kazakistan topraklarının yaklaşık yüzde 7'sini kaplayan kuzeydeki zengin çernozem toprakları, güneyde yerini önce kestane renkli topraklara (yaklaşık yüzde 26), ardından da verimsiz alkali topraklara (yüzde 35) bırakır. Tarımın en gelişkin olduğu yöreler kestane renkli topraklarla kaplı kuzeydoğu stepleridir. Ülkenin büyük bölümünü kaplayan çöllerde yetişen bitkilerin başında yavşan ve ılgın gelir. Kurak steplerde yavşanın yanı sıra sorguçotuna da rastlanır. Ormanlar yok denecek kadar azdır (yaklaşık yüzde 6).

Hayvan varlığı

Kazakistan'da yaşayan 155 memeli türünün en önemlileri antilop, sığın, kurt ile ayıdır. Kakım ve samur ticari açıdan önemlidir. Irmak ve göllerde başta sazan, tatlı su levreği, turna, sombalığı ve alabalık olmak üzere çok sayıda balık türü yaşar. Ayrıca ringa ve mersinbalığı ile Hazar Denizinde çamçak avlanır.

Kaynaklar

• Bu maddenin yazılmasında Encyclopædia Britannica Fifteenth Edition'ndaki Kazakistan maddesinden yararlanılmıştır.