Urartular (Urartuca: Biainili), Başkenti Tuşpa (Van) idi. Urartu Devleti en güçlü döneminde (M.Ö. 8.-7. yüzyıl), günümüzdeki Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Irak'ın küçük bir bölümü ile kuzeyde Aras Vadisi'ne egemendi.
Coğrafya
| Urartu M.Ö. IX yy. |
|---|
|
|
| Sol Taraf: Kral Arame zamanında Urartu. Sağ Taraf: I. Sarduri döneminde Urartu |
Devletin başkenti Doğu Anadolu'da Van Gölü'nün doğu kıyısında yer almaktaydı; daha geç dönemlerdeki adı 'Tosp', Urartucadaki "Tuşpa" adından türemiştir. Van Gölü'nden 1625 metre yüksekte olup Urmiye Gölü'nden 336 metre daha yukarıda yer almaktadır. 3400 ve 5000 km²'yi bulan alanlarıyla her iki göl de Anadolu-İran bölgesinin en büyük gölleridir. "Deniz" olarak da değerlendirilirler. Asurlar (Aşurlar, eski Asurlar)'ın coğrafi metinlerinde Van Gölü'nden "Nairi'nin Yukarı Denizi", Urmiye Gölü'ndense "Nairi'nin Aşağı Denizi" olarak söz edilir. Bugün dahi Urumiye Gölü'nün Farsçası "Deryaçe" yani "Küçük Deniz" anlamındadır. Urartu yerleşim bölgesinin sınırlarını, batıda Karasu-Fırat, kuzeyde Kuzey Ermenistan dağları, doğuda İran Azerbaycan'ındaki Savalan Dağları, güneyde ise Zagros Dağları'yla birleşen Doğu Toroslar oluşturur. Efsanevi Ağrı Dağı bu dağlık bölgenin orta noktasındadır. İncil'deki masoretik ünlüleştirmeden ötürü bu dağ, Urartu adının "R R T" ünsüzleriyle yazılması sonucu "Ararat" adını almıştır. 5165 metrelik yüksekliği ile Büyük Ağrı Dağı, Kafkasya'nın güneyindeki en yüksek dağdır. Küçük Ağrı Dağı, Tendürek, Aladağ, Süphan Dağı ve Nemrut Dağı gibi genelde 3000 metreyi geçen diğer dağların çoğu Van Gölü yakınlarında yer almaktadır.
Tarih
| M.Ö. IX. yüzyıl sonu - VIII. yüzyıl başında Urartu |
I. Argişti döneminden kalma tablet |
|---|
 |
 |
| Sol Taraf: İşpuhini ve Menüa dönemine Urartu. Sağ Taraf: Arin BERD tarafından 1958 yılında bulunan ve Erivan'daki Erebuni Müzesi'nde sergilenen tablet. |
Tevrat'ta Ararat olarak bahsedilmektedir. Daha sonraları Asur yazıtlarında Uruatri biçiminde rastlanır. Bu belgelerden anlaşıldığına göre MÖ 13-9. yüzyıllar arasında Uruatri ve Nairi gibi toplumlar Doğu Anadolu'da beylik ve aşiretler halinde yaşamaktaydılar. MÖ 13. yüzyılda Urartuların tek bir devletten oluşmadığı ve daha ziyade değişik kabilelerden oluşan bir konfederasyon şeklinde yönetildikleri varsayımı kralların sözlerinden anlaşılmaktadır. Demir Çağı'na girilmesiyle birlikte demir silahların askerî alanda kullanılmaya başlanılmasıyla birlikte askerî başarılar hızlandı. Böylece yüzyıllardır süregelen birleşme süreci neticesinde MÖ 858-856 yıllarında Asurluların Kral III. Şalmaneser komutasında Urartu içlerine yaptığı akınlar neticesinde Urartu Aşiretleri arasındaki birleşme süreci hızlandı ve yaklaşık MÖ 844 yılında Van Gölü kıyısında Tuşpe'de I. Sarduri'nin idaresi altında birleşme gerçekleştirilerek Urartu Krallığı ortaya çıkmış oldu. İlk Urartu yazıtı ve Van Kalesi'ndeki ilk anıtsal mimari bu krala aittir. MÖ 7. yüzyıldaki en güçlü krallardan biri olan II. Rusa'dan sonra ise gittikçe zayıflamıştır. MÖ 7. yüzyıldaki İskit ve Med akınları Urartu'ya büyük zarar vermiştir. Ayrıca Babiller kaynaklarında da İskit akınlarının Urartuları zayıflattığı desteklenir. MÖ 612'den itibaren herhangi bir etki gösteremeyen Urartular, MÖ 590 yılında İran'dan gelen Medler tarafından yıkıldı. Bölgenin adı, 6. yüzyılın sonlarıyla birlikte Ahameniş kaynaklarında Urartu yerine "Armina" olarak geçer.
Urartu krallarının sıradüzeni ve tarihlendirilmesi, daha iyi belgelendirilmiş Asur kralları listesi ile kurulabilen paralellikler yardımıyla sağlıklı hale getirilebilmektedir.
I. Argişti devri
| M.Ö. VIII. yüzyılda Urartu |
|---|
|
|
| Sol Taraf: Kral I. Argişti döneminde Urartu. Sağ Taraf: II. Sarduri döneminde Urartu |
I. Argişti devri iktidarı döneminde Urartular askeri ve ekonomik açıdan tam bir zirve noktasına eriştiler. Batıda ülkenin sınırları genişletilerek Asur ticaret yolları üzerinde kurulmuş yerleşim birimleri ve Transkafkasya'daki Erebuni kalesi Urartu topraklarına dahil edildi. Geliştirdiği sulama kanalları ve yollardan Urartu Krallığı sathında bir ağ inşa etti.
Argishtihinili (Urartuca: URU AR-gi-iş-Ti-Ni-hi-Li), eski bir Urartu şehir devletidir. MÖ 8-6. yüzyıllarda Urartuların Kafkaslara doğru yayıldığı I. Argişti döneminde Urartu Devleti'nin başşehri olarak kuruldu ve I. Argişti'nin onuruna şahre Argiştihinili adı verildi. Argiştihinili, Armavir Kentinin 15 kilometre güneybatısında bulunan Argiştihinili Kalesi kalıntıları, Nor-Armavir ve Armavir-Merkez köyleri arasında Aras nehrinin kıyısında Ermenistan'da yer almaktadır.
Argişti'nin Aras Nehri ile onun bir yan kolu olan Kasakh[1] Nehri arasında sulama kanallarından oluşturduğu ağ şehir ile ayni zamanda inşa edilmişti. Bugün hâlâ bâzı kanallar gözle görünebilmektedir.[2] Bu kanalların açılması 160,000 metre küp toprağın yerinden çıkarılmasını gerekli kılmıştı.[3]
Argiştihinili mahalli
Nor-Armavir arkeolojik araştırmaları kayıtları.[3]
|
Sayılar:
1. Batı tahkimatı (Nor-Armavir yakınlarında bir tepecik)
2. Doğu tahkimatı (Armavir etrafında bir toprak yığını)
3. İç-Şehir
4. Dış-Şehir
5. Argiştihinili kırsalının yaklaşık sınırları.
6. Sulama kanalları.
7. Argiştihinili'nin harabeleri üzerine yaklaşık 200 sene sonra inşa edilen Eski-Armavir sınırları. |
Argiştikhinili'nin temellerinde bulunan Urartuca çivi yazısı kitâbeler
|
|
| Tercüme: Menua oğlu Argişti konuşuyor. Heybetli bir kale inşa ettim ve ona kendimden bir isim verdim: Argiştihinili. Arazi el değmemiş, bakımsız ve çoraktı. Üzerinde hiçbir şey inşa edilmemişti. Üstünde akan ırmaklardan tam dört tane kanal inşa ettim. Daha sonra üzerinde üzüm bağları ile meyve bahçeleri birbirlerinden ayrıldılar. Orada pek çok cesaretli girişimlerde bulundum ve büyük başarılar elde ettim...Menua oğlu Argişti, güçlü kral, yüce kral, Biainili kralı, Tuşpa'nın hâkimi.[4][5] |
Tercüme: İlâh Ḫaldi'nin azamet ve ululuğu sayesinde, Menua oğlu Argişti bu su kanalını inşa etti. Arazi tamamen ıssız ve tenha idi, üzerinde yaşayan hiçbir kimse yoktu. Argişti bu sulama kanalını yüce Ḫaldi'nin lütufları ve yardımları sayesinde yaptı. Menua oğlu Argişti, güçlü kral, yüce kral, Biainili kralı, Tuşpa'nın hâkimi.[5] |
Urartu kronolojik tarihçesi
| Urartu Kralı |
Kullandığı Türev İsimler |
Babasının Adı |
Hükümdarlık Süresi
(M.Ö. ..) |
Açıklamalar |
Urartu Kralının Saltanat Dönemine Rastlayan (M.Ö. ..) Asur Hükümdarlarının İsimleri |
| Aram |
Arame, Aramu, Arama |
|
M.Ö. 859 — M.Ö. 844 |
Urartu yazıtlarında bahsedilen ilk Birleşik Ararat Devleti'nin kralı. |
II. Ashur-Natsir-Apal (883 — 859) |
| Lutipri |
|
|
M.Ö. 844 |
I. Sarduri'nin babası olup, Urartu kraliyet hanedanı başlatan şahıs olmuştur. Kendisinin hükümdar olup olmadığı belirsizdir. |
III. Şulmanu-Aşared (III. Salman-Asar, M.Ö. 858 — M.Ö. 824) |
| III. Salman-Asar, (III. Şulmanu-Aşared, M.Ö. 858 — M.Ö. 824) |
| I. Sarduri |
Siddur,
I. Seduri,
I. Sarduri |
Lutipri oğlu |
M.Ö. 844 — M.Ö. 828 |
Lutipri'nin oğlu ve Urartu Krallığı hanedanının kurucusu olup, Van Kalesi-Tuşpa'yı Urartu Devleti'nin başkenti yapmış ve böylece Urartu ordusunu güçlendirmiştir. |
| İşpuhini |
İşvuin |
I. Sarduri oğlu |
M.Ö. 828 — M.Ö. 810 |
Urartu'da kuvvetli merkezî bir din oluşturabilmek için Asurlular'a karşı direndi. Dinî bir cazibe merkezi konumunda olan Musaşirin (Ar-Di-Ni) Antik Ketini Urartu topraklarına katarak, Urartu'yu bir dinî inanç merkezi haline dönüştürdü. Böylece Urartu baş tanrısı olarak kabul edilen Haldi'ye olan inancın pekiştrilmesini sağladı. Musaşirin'de bulunan Urartu çivi yazısını geliştirdi. Ayrıca, Urartu onun idaresi zamanında daha ma'mur hale gelmeye başladı. |
| V. Şamşi-Adad (V. Şems-î Adad (Güneş Tanrısı) M.Ö. 823 — M.Ö. 811) |
| III. Adad-Nirari (M.Ö. 810 — M.Ö. 805) |
| Menua |
Mina |
İşpuhini oğlu |
M.Ö. 810 — M.Ö. 786 |
M.Ö. 820 - 810 yılları arasında babası İşpuhini ile Eş-Naiplik görevini yürüttü. Urartu sınırları genişletilerek ekonomisi geliştirildi. Devrinde birçok sulama kanalları ve yollar inşa edildi. Geliştirdiği sulama kanalları projeleri ve inşa ettirdiği yollardan Urartu topraklarının tüm sathına yayılan bir ağ inşa etti. |
| Şammuramat (Şamiram / Semiramis; Asur Kraliçesi ve Tanrıçası: Aslında bir Med prensesi olan Şammuramat, V. Şamshi-Adad'ın karısı ve III. Adad-Nirari'nin annesi olup oğluna naiplik yaptı ve daha sonra da Asur tanrıçası olarak siyasî yaşamda büyük bir rol oynamağa devam etti; M.Ö. 805 — M.Ö. 783) |
| I. Argişti |
|
Menua oğlu |
M.Ö. 786 — M.Ö. 764 |
I. Argişti iktidarı döneminde Urartuların askeri ve ekonomik güçleri doruk noktasına erişti. Batıda ülkenin sınırları genişletilerek Asur ticaret yolları üzerinde kurulmuş yerleşim birimleri ve Transkafkasya'daki Erebuni kalesi Urartu topraklarına dahil edildi. Geliştirdiği sulama kanalları ve yollardan Urartu Krallığı sathında bir ağ inşa etti. |
| IV. Şulmanu-Aşared (IV. Salman-Asar; Salman / Patron / Şulman; IV, M.Ö. 783 — M.Ö. 772) |
| III. Aššur-Dan (Güçlü Asur Kralı, 772 — 755) |
| II. Sarduri |
II. Siddur, II. Seduri, II. Sarduri |
I. Argişti oğlu |
M.Ö. 764 — 735 |
Batıdaki Urartu sömürgeleri ve III. Tiglat-Pileser'e karşı girdiği savaşı kaybetti ve muhtemelen de savaşta hayatını kaybetti. Bu yenilgi Urartu gücünün bölgede azalmasının başlangıcı oldu. |
| Aššur-Nirari V (Asur'u Kurtarmak için Gelen Kral M.Ö. 754 — M.Ö. 745) |
| III. Tukultī-Apil-Ešarra (III. Tiglatpalasar , III. Tukulti-Apal-Eşarra Eşarra Varisi M.Ö. 744 — M.Ö. 727) |
| I. Rusa |
|
II. Sarduri oğlu |
M.Ö. 735 — M.Ö. 714 |
Acemice Asurlulara savaş ilân etti. Neticede Asur kralı II. Sargon başarılı bir seferden sonra Urartuların dinî merkezi olan Musaşirin'i fethederek yağmaladı. Bu yenilgilerden sonra I. Rusa bir hançer ile kendini bıçaklayarak intihar etti. |
| V. Şulmanu-Aşared (V. Salman-Asar Salman / Patron / Şulman ; M.Ö. 727 — M.Ö. 722) |
| II. Šarru-Kinu (II. Şarrum-Ken, II. Sargon, Gerçek Kral, M.Ö. 722 — M.Ö. 705) |
| II. Argişti |
|
I. Rusa oğlu |
M.Ö. 714 — M.Ö. 685 |
Asurlular ile doğrudan çatışmaların önlenebileceğini ispatladı. İnşaatlar, yolllar, ve doğuda başarılı askerî harekâtlar yaptı. |
| Sin-Ahhe-Eriba (Sinahherib, M.Ö. 705 — M.Ö. 681) |
| II. Rusa |
|
II. Argişti oğlu |
M.Ö. 685 — M.Ö.﹖639 |
Ararat'ın batısına birkaç başarılı sefer düzenledi. Asurlular'ın zayıflamasını fırsat bilerek Urartulara eskisi gibi zaferler yaşattı. Birçok yeni kaleler inşa etti. İktidarı döneminde Urartu başkenti Tuşpa içinden Rusahinili (Toprak-Kale)'ye taşındı. |
| Aššur-Aha-İddin (Asarhaddon, M.Ö. 681 — M.Ö. 669) |
| Aššur-Bāni-Apli (Aššurbanapal, Aššurbanipal, Ailein Halefi - Son Büyük Asur Kralı, M.Ö. 669 — M.Ö. 627) |
| III. Sarduri |
III. Siddur, III. Sardur |
II. Rusa oğlu |
M.Ö.﹖639 — M.Ö.﹖625 |
Urartu gerileme dönemi hükümdârı olup, Asur kraliyet yıllıklarına bahsedilen son Urartu Kralıdır. III. Sarduri devrinde Kimmerler ve Medler yaptıkları akınlar ile Urartuları zayıflattılar, ve neticede Urartular Asurlular'a bağımlı bir devlet haline geldi. |
| Aššur-Etel-İlani (Tanrıların Gazisi, 627 — 623) |
| IV. Sarduri |
IV. Siddur, IV. Sardur |
III. Sarduri oğlu |
M.Ö.﹖625 — M.Ö.﹖620 |
Lutipri tarafından kurulan Urartu İktidar Hanedanı'nın son temsilcisidir. Erimene tarafından iktidardan devrilmiş olma olasılığı yüksektir. Böylece Erimen tarafından yeni bir hanedan başlatılmıştır. |
| Sin-Şumu-Lişir (Mübarek Müreffeh Kral, M.Ö. 627 — M.Ö. Kasım 626) |
| Sin-Şar-İşkun (Korkunç Kral, M.Ö. 623 — M.Ö. 612) |
| Erimena |
Erimen, Ermina |
|
M.Ö.﹖620 — M.Ö.﹖605 |
Yeni bir Urartu hanedanının kurucusu olmuştur. |
| II. Aššur-Uballit (Aššur-Etel-Şam-irsiti-Ubbalit-su (Göklerin ve Yerin Kahramanı), M.Ö. 612 — M.Ö. 609) |
| Asur Devleti ortadan kalktı. |
| III. Rusa |
|
Erimena oğlu |
M.Ö.﹖605 — M.Ö.﹖595 |
|
| IV. Rusa |
|
III. Rusa oğlu |
M.Ö.﹖595 — M.Ö.﹖585 |
Bilinen son Urartu kralıdır. İktidarı döneminde yönetim merkezi Teişebaini'ye taşındı, merkezi otorite devlet sathında güç kaybetti ve Teişebaini'ye doğru büyük göçler yaşandı. |
Dil ve yazı
| M.Ö. VIII. yüzyıl sonları M.Ö. VII. yüzyıl başlarında Urartu |
II. Sargon devri kitabesi |
|---|
 |
 |
 |
| Sol Taraf: M.Ö. 714 yılında Asur Kralı II. Sargon döneminde Urartu. Orta: II. Rusa ve III. Sarduri dönemlerinde Urartu. Sağ Taraf: M.Ö. 714 yılında Asur Kralı II. Sargon'un yaptığı sekizinci seferini belgeleyen 430 satırlık tablet (II. Sargon bu seferinde Ḫaldi Tapınağını da yağmalayarak M.Ö. 714'de Musaşirin’i işgal etmiştir). (Ashurbanipal Kütüphanesi Ninova arkeoloji kazıları esnasında ondokuzuncu yüzyılda bulunan bu kil tabletin ilk tercümesi 1912 yılında François Thureau-Dangin tarafından yayınlanmıştır.), "Louvre Plaketi" (№: A05372), Louvre Müzesi. |
Urartuların kullandığı dil ile Hint-Avrupa dil ailesi (misâl Ermenice, Zazaca, Kürtçe, Farsça) ve Sami dil ailesi (Aramca, Arapça) arasında hiçbir bağ yoktur. Urartuların konuştuğu dil Hurrice ile ayni kola ait olup büyük akrabalık içermekte ve en çok Kuzeydoğu Kafkasya Dil ailesi (Çeçence) ile benzerlik göstermektedir.[6] Ancak akrabalık dereceleri daha kesinlik kazanmamıştır. Ata torun ilişkisinden bahsetmek için henüz çok erkendir. Yaşayan diller arasında en çok ortak kelime Urartuca ile Kuzeydoğu Kafkas dilleri arasındadır, toplam bilinen 350 Urartuca kelime kökünden 169'u.[7]
Yazı olarak kendine özgün bazı karakteristik özellikler gösteren çivi yazısı ve bazı anıtsal yapılarda ise hiyeroglif kullanmışlardır. Urartu Devleti çivi yazısını ve Hitit hiyeroglif yazısını kullanmışlardır. Urartuların devletler arası yazışmalarda Asur dilini sıkça kullandıkları ele geçirilen çivi yazılı kraliyet metinlerinden anlaşılmaktadır. M.Ö. 7. yüzyıla ait olup Kral II. Rusa tarafından bazı idari yazışmalarda kullanılmış tabletler kale içinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Urartuca yazılı tabletler Alman dil bilgini Johannes Friedrich tarafından günümüze tercüme edilmiştir.
Din ve tanrılar
| Urartu Çivi Yazısı |
|---|
| Mektup Karşılaştırılması |
Urartuca Tablet |
| Asurca |
Urartuca |
 |
 |
 |
| Kaçak bir kölenin yakalanarak geri getirilmesi emrini içeren ve üzerinde resmi bir mühürü olan Teişebaini'de bulunan tabaka. |
Van / Mehr Kapısı (Mağara Tapınağı) anıtındaki yazıta göre Urartuların inandığı, kutsadığı ve adlarına belirli dönemlerde kurban kestiği 79 tanrı, tanrıça ve tanrısal özellik bulunmaktadır. Bunlardan ilk üç sırayı Haldi, Teişeba ve Şivini paylaşır. Haldi - (Eşi Bagbartu / Bagmaştu / Arubani), Urartuların ana tanrısı idi. İsim olarak kökeni M.Ö. 13. yüzyıl Asur yazıtlarına kadar inmektedir. En büyük tapınağı Musaşirin'de idi. Teişeba (fırtına tanrısı) Hurri kökenlidir ve Hititlerde Teşup ile aynı tanrı olmalıdır. Şivini de (Güneş tanrısı) olup Hurri kökenlidir. Hititler'deki Şimegi'nin karşılığıdır. Urartular, büyük merkezlerde tanrıları için kule tipi tapınaklar ve açık alanlardaki kayalara kapı görünümlü kutsal nişler yapmışlardı.
Âyinler
Urartu tanrıları için ritüeller eşliğinde kurbanlar kesilmesi esasına dayanmaktadır. Kurbanlar koyun, inek, ve sığır olarak çeşitlilik arzeder ve Urartuların 79 tane tanrılarından her bir tanesi için kaç tane koyun / sığır kesileceği belirlenmiştir. Ayrıca devletin başkenti olan Tuşpa için de kurban kesilmekteydi. Kesilen hayvanların kanlarının Van Kalesi'nde ki bir meydanda toplanması için drenaj kanalları inşâ edilmişti. Araştırmacı bilim insanları benzer kanallardan diğer yerleşim site ve şehirlerinde de keşfetmişlerdir. Kesilen hayvanların yaşlarının ortalama iki günlük olacak kadar çok genç oldukları anlaşılmıştır. Blur-Karmir (Kızıl-Tepe) mevkîinde yapılan araştırmalar sırasında dört binin üzerinde kurban edilmiş hayvan külleri bulundu. Alman arkeologların Rusahinili (Toprak-Kale) mevkîinde yürüttükleri araştırmalar neticesinde hayvan kemiklerinin arasında bâzı çocuk kemiklerininde bulunmasıyle insan kurban etme adetinin de Urartuların gelenekleri arasında olduğu sonucuna vardı. Ḫaldi'nin onuruna çocukların nasıl kurban edileceğini ve hangi ritüellerin uygulanacağını açıklayan bir kil tablet ele geçirilmiştir.
Urartu dinî sanatını yansıtan kabartma ve heykeller
| Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri |
|---|
| Urartu Yüce (Kâinat) Tanrısı Ḫaldi |
Ḫaldi'nin Freski |
| Ḫaldi'nin Kabartması |
Kabartmasının Tasviri |
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Erebuni Kalesi Müzesinde bulunan Urartu Tanrısı Ḫaldi'nin Kabartması, Erivan, Ermenistan. Orta: Urartu Tanrıları Ḫaldi ile Teişeba'nın Kabartmaları (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara). Sağ Taraf: Ḫaldiler tanrısı, Arin-BERD, (Ermenistan Tarihi Müzesi, Erivan). |
| Urartu Dinî Sanat Eserlerinden Kabartma ve Heykel Örnekleri |
|---|
| Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba |
Teişeba'nin Bronz Heykelciği |
| Teişeba Rölyefi |
Teişeba Tasviri |
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Adilcevaz'da bulunan bir Urartu Kalesinin kalıntıları arasında taş üzerine işlenmiş Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Alçak kabartması ve tasvirî portresi, Van Müzesi. Sağ Taraf: Teişebaini'deki Kazılarda Ele Geçirilen Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Bronz heykelciği, Ermenistan Tarihi Müzesi. |
Urartu tanrılarının tasvir ve rölyefleri
| Başlık |
Görüntü |
Temsil Ettiği Kişilik |
Kaynağı |
Kurban Miktarı |
| Ḫaldi |
|
Yüce tanrı olan Ḫaldi, genellikle bir aslan üzerinde ayakta tasvir edilmektedir. |
Görünüşe göre, her ne kadar asırlık Urartu tanrısı olarak kabul görse de, Menşei Asurluların kuzeydeki ibadet merkezi olan Muṣaṣir Antik Kentine dayandırılmaktadır. |
Bayramlarda kendisi için 17 sığır ile 34 koyun kurban edilirdi. |
| Teişeba |
|
Fırtına, Rüzgar, Gök Gürültüsü, Yağmur, ve Savaş Tanrısı olan Teişeba, genellikle aslan ya da en azından bir boğa üzerinde ayakta tasvir edilmektedir. |
Babilliler-Asurlular Panteon'unda Fırtına Tanrısı; Adad (Akatça), Işkur (Sümerce), Hadad (Aramice), adı verilen tanrılar ile ayni özelliklere sahip olup ayni değerleri temsil etmektedir. |
Bayramlarda kendisi için 8 sığır ile 12 koyun kurban edilirdi. |
| Şivini |
|
Güneş Tanrısı olan Şivini, hep kanatlı bir kalkan (disk) halinde tasvir edilmektedir. |
Asur tanrısı Şamaş ile ilişkilendirilmektedir. |
Bayramlarda kendisi için 4 sığır ile 8 koyun kurban edilirdi. |
Urartu dinî ritüellerinde kullanılan kazan örnekleri
| Âyinlerde kullanılan bir kazan |
Güneş tanrısı Şivini'nin karısı tanrıça Tuşpuea |
|---|
 |
 |
 |
| Sol taraf: Tanrı ve tanrıça başlıklı tutacak yerleri bulunan dinî ritüel kazanı, Anadolu Medeniyetleri Müzesi , Ankara. Orta: ve Sağ taraf: Dinî ritüellerde kullanılan kazanlar üzerinde tutacak kulp maksadıyla yer alan, Güneş tanrısı Şivini'nin karısı tanrıça Tuşpuea'nın bronz heykelcikleri, İstanbul Arkeoloji Müzeleri. |
| Kilden yapılma çömlek |
Kanatlı ve Boğa Başlı tanrı figürleriyle süslü bronz kaplar |
|---|
 |
 |
 |
| Sol taraf: Boğa başları ile süslenmiş kilden yapılma çömlek Kızıl-Tepe (Karmir-Blur) ve Erebuni Müzeleri , Erivan. Orta: ve Sağ taraf: Kanatlı ve boğa başlı tanrı figürleriyle süslü dinî ritüellerde kullanılan kazanlar, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara. |
Cenaze törenleri
Cenaze töreni bölgeler arasında farklılıklar göstermektedir. Araştırmacılar Urartu kültürünün karakteristik bir cenaze töreni olmadığını ve defin törenlerinin değişiklik arzetttiğini saptamışlardır. Mezarlar içinde yakılan cesetlerin küllerinin yanı sıra bilezik, kemer, ve bronz eşyalar da bununmuştur. Bu bulgulardan Urartuların ölümden sonra bir yaşama inandıkları sonucuna varılmıştır. Bir yerleştirilen kül Cesetlerinin yakılması ardından Urn gibi yerlerde toprağa gömüldükleri, bazen de, küllerin saksılar içine doldurulduktan sonra saklandığı anlaşılmıştır. Urartularda şeklinde yaygın cenaze şekli cesetlerin yakılması idi. Bu yöntem öncelikle saraylarda krallara yapılan törenlerde uygulanmaktaydı. Van Kalesi-Tuşpa'da kral küllerinin saklandığı mağaralar bulunmuştur. Van Kalesi'nde Kudüs ve Frig mezarlarına benzer kaya mezarlar ortaya çıkarıldı. Mısır antik mezarların inşası ile benzerlikler cenaze törenlerinin çok kültürlülük arzettiğini kanıtlar niteliktedir.
| Urartu Tapınak ve Kurban Yerleri |
|---|
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Tuşpa, Van Kalesi bahçesinde bulunan çocukları kurban etmek maksadıyla kullanılan uçurum yeri. Orta: Ḫaldiler tapınağının duvarındaki fresklerin onarımı. Sağ Taraf: Rusahinili (Toprakkale) Ḫaldi Tapınağının Kurban Kesme Yeri, İstanbul Arkeoloji Müzesi. |
Ölü gömme
Urartu'da yakarak veya yakmadan gömü yapılmaktaydı. Yönetici kesim ve olasılıkla aileleri büyük kale ve merkezlerin yakınındaki çok odalı kaya mezarlarına birlikte, diğerleri ise sosyal statülerine göre toprak altına inşa edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yakılarak urne adı verilen küplere gömülmekteydiler. Merkezde Van Kalesi, batıda Palu, Malazgirt ve Altıntepe'de, kuzeyde Aras Nehri'nin güney bölgesinde, doğuda Şangar (İran'da Bastam'ın kuzeyi) gibi önemli yönetim merkezlerinin yakınında çok odalı kaya mezarları bulunmaktadır. Dilkaya Höyüğü, Karagündüz Höyüğü ve Yoncatepe Höyüğü'nde ise soyulmadan günümüze ulaşmış, içinde birden çok gömü bulunan yeraltı oda mezarları incelenmiştir. Ölümden sonraki yaşama inandıkları için ölülerin mezarlarına günlük yaşamda kullandığı yastık, çanak, çömlek v.s. gibi eşyalar konulurdu.
| Urartu (Ararat) Dinlerinin Diğer İnanç Elemanları |
|---|
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Erebuni'deki Kral I. Argişti tarafından inşa edilen tapınak (Argişti Vakfıyyesi). Orta ve Sağ Taraf: Karmir-Blur'de yapılan kazılar neticesinde ele geçirilen Ermenistan'daki Sardarapat ve Erebuni Müzelerinde korunan taş putlar. |
Urartu tanrıların kaynakları
| № |
Tanrının adı |
Resimle tasviri |
Cinsiyeti |
Kurbanlık boğa adedi |
Kurbanlık koyun adedi |
Temsil ettiği kişilik ve menşeî |
|---|
| 1 |
Ḫaldi |
|
Erkek |
17 |
34 |
Evren |
| 2 |
Teişeba |
|
Erkek |
6 |
12 |
Fırtına ve Gök |
| 3 |
Şivini |
|
Erkek |
4 |
8 |
Güneş |
| 4 |
Hutuini |
|
Erkek |
2 |
4 |
Savaş ve Zafer |
| 5 |
Turanj |
|
Erkek |
1 |
2 |
Gökkuşağı / Alâim-î Semâ (Teişeba'nın oğlu) |
| 6 |
Уа |
|
Erkek |
2 |
4 |
|
| 7 |
Nalaini |
|
Erkek |
2 |
4 |
|
| 8 |
Şebitu |
|
Erkek |
2 |
4 |
|
| 9 |
Arsimela |
|
Erkek |
2 |
4 |
|
| 10 |
Anapşa |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 11 |
Diduaini |
|
Erkek |
1 |
2 |
Sığır Tanrısı Hamisi |
| 12 |
Şelard |
|
Erkek |
1 |
2 |
Sümer / Akad mitolojisinde Sin ya da Nunn adı verilen Ay Tanrısı'ın muadili olan Urartu Ay Tanrısı |
| 13 |
Ḫaldi ve Silah |
|
Erkek |
1 |
2 |
Bir de üç olan Tanrı: Baba ve Oğul ve Kutsal Ruh |
| 14 |
Atbini |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 15 |
Kvera |
|
Erkek |
1 |
2 |
Gürcü Tanrısı Kvirila (Queer (კვირია): Tuhaflıklar / Gariplikler) muadili olan Urartu tanrısı. (Gürcü mitolojisinde baharın erken gelişini kutlamak için ritüeller içeren sekiz ayrı yerleşik kulenin yakınında yeşil dallar ile süslenmiş kutsal köyler arasında yarışmalar düzenlenir ilahiler seslendirdi, doğadaki canlı ve nebâtatın kurtuluşu için bu tanrıya teşekkür edilirdi). |
| 16 |
Elipri |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 17 |
Taraini |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 18 |
Adaruta |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 19 |
Irmuşini |
|
Erkek |
1 |
2 |
Şifâ |
| 20 |
ILU aluše uruliliue šiuali |
|
Erkek? |
1 |
2 |
|
| 21 |
Alaptushini |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 22 |
Erina |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 23 |
Splintleme |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 24 |
Unina |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 25 |
Airaini (Prinç) |
|
Erkek |
1 |
2 |
İlâhiyat Mağaraları Tanrısı |
| 26 |
Zuzumaru |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 27 |
Hara |
|
Erkek |
1 |
2 |
Yol |
| 28 |
Аraz |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 29 |
Ziukuni |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 30 |
Şerefe |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 31 |
Artsibedini |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 32 |
Arnie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Dağ |
| 33 |
Haldievo iniriašie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 34 |
Haldievo alsuišie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 35 |
Haldievo dirušie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 36 |
Haldiler (Evrenim) Orduları |
|
Erkek |
2 |
4 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 37 |
Teişeba ve Ev Sahibi |
|
Erkek |
2 |
4 |
Teişeba ile bir de üç olan Tanrı |
| 38 |
Artuharasau |
|
Erkek |
2 |
34 |
|
| 39 |
AR-di-Nİ (Muṣaṣir Antik Kenti Tanrısı) |
|
Erkek |
1 |
2 |
Van Gölünün güney doğusunda yer alan Ardini (Muṣaṣir Antik Kenti Tanrısı) |
| 40 |
Cumeni |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 41 |
Тuşpa Tanrısı |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 42 |
Ḫaldi (Yüce Evren) Tanrıları |
|
|
1 |
2 |
|
| 43 |
Artsuniuini Şehir Tanrıları |
|
|
1 |
2 |
|
| 44 |
Haldievo dašie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 45 |
Kürk |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 46 |
Ḫaldiler (Evrenim) ve Kapısı |
|
|
1 |
2 |
|
| 47 |
Teişeba ve Eridu şehrin kapısı |
|
|
1 |
2 |
|
| 48 |
Şivini ve Uişini Kentin kapısı |
|
|
1 |
2 |
|
| 49 |
Eliahu |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 50 |
Haldievo Arnie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 51 |
Haldievo ašmašie |
|
Erkek |
1 |
2 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 52 |
Ḫaldi (Yüce Evren) Tapınağı Tanrısı |
|
|
1 |
2 |
|
| 53 |
Talapura |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 54 |
Kilibani |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 55 |
Eban |
|
Erkek |
1 |
2 |
Yeryüzü |
| 56 |
Sınır(Dağ?) |
|
Erkek |
1 |
2 |
|
| 57 |
Suining |
|
Erkek |
1 |
2 |
Su ve Denizler |
| 58 |
Athananau Tanrıları |
|
|
2 |
14 |
|
| 59 |
Tanrı … |
|
Erkek |
2 |
14 |
|
| 60 |
ILANI Gamruti |
|
Erkek? |
4 |
18 |
|
| 61 |
Haldievomu nirible |
|
Erkek |
|
4 |
Ḫaldi (Yüce Evren) ile bir de üç olan Tanrı |
| 62 |
Niche Kentin kapısı |
|
|
|
2 |
|
| 63 |
Babanov |
|
Erkek |
|
10 |
Dağlık Ülke |
| 64 |
Arubaini |
|
Kadın |
1 |
1 |
Ḫaldi'nin Karısı |
| 65 |
Huba (Hubata) |
|
Kadın |
1 |
1 |
Teişeba'nin Karısı |
| 66 |
Tuşpuea |
|
Kadın |
1 |
1 |
Şivini'nin Karısı |
| 67 |
IAA |
|
Kadın |
1 |
|
|
| 68 |
Aia |
|
Kadın |
1 |
|
|
| 69 |
Sardi |
|
Kadın |
1 |
|
Venüs Tanrısı eşdeğeri. |
| 70 |
Tsinuardi |
|
Kadın |
|
2 |
Doğurganlık ve Fiziksel Aşk |
| 71 |
Iphari |
|
Kadın |
|
2 |
|
| 72 |
Bartz |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 73 |
Siliana |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 74 |
Arçha |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 75 |
Adia |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 76 |
Map |
|
Kadın |
|
1 |
|
| 77 |
Аin |
|
Kadın |
|
4 |
|
| 78 |
Аrdi |
|
Kadın |
|
2 |
|
| 79 |
Inuanau |
|
Kadın |
|
17 |
|
Dinî mânâlar içeren hayât ağacı ve yılan rölyefleri
| Miğfer, fildişi, silindir mühür, ve freskler üzerine resmedilmiş hayat ağacı ve yılan görüntüleri |
|---|
| Urartu Kralı II. Sarduri'nin miğferi |
 |
 |
 |
 |
 |
Sol Taraf: Teişebaini yakınlarında Kızıl-Tepe/Karmir-Blur'de yapılan kazılarda ele geçirilen üzerinde hayat ağacı ve yılan motifleri bulunan süslü bir miğfer. Üzerinde: "Argişti oğlu Sarduri bu miğferi ilâh Ḫaldi'nin adına ithaf eder," diye yazmaktadır.
Sağ Taraf: Kask üzerinde, kanatlı tanrı figürleri ve yaşam ağacı motifleri içeren bir kesit. (Ermenistan Tarihi Müzesi, Erivan). |
Sol Taraf: (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara): Tipik Urartu fildişi oymacılık sanatı, Toprak-Kale (Rusahinili), Van. Türkiye'de ilk kazılar 1879 yılında İngiliz Konsolosu tarafından yapıldı. Yapılan bu kazılarda, kraliyet kalkanları, takılar, dekoratif frizler, taş ve benzeri eşyalarından oluşan bir dizi değerli sanat eseri ele geçirildi. Bu buluntuların çoğu British Müzesi'nde bulunmaktadır.
Orta: (Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi, Kızıl-Tepe/Karmir-Blur, Yerevan): Üzerinde yılan kabartması bulunan bir silindir mühür.
Sağ Taraf: (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara): Hayat ağacına olan hayranlığı ve ona yapılan ibâdet sahnelerini betimleyen bir el yapımı fresk, Altıntepe. |
Siyâsî ve kültürel ilişkiler
Urartu tarihinin önemli bir bölümü güneydeki büyük düşman Asur ile mücadeleye odaklanmıştır. Ayrıca Menua döneminden itibaren kuzeyde yerel Diauehi Krallığı Erzurum çevresinde ve mahalli beylikler üzerine, güneybatıda Hate (Malatya çevresi), güneydoğuda ise Kuzeybatı İran’a; I. Argişti döneminde Hate - Tabal (Tuate'nin ülkesi); II. Sarduri Melitia, Qumaha (Adıyaman bölgesinde) ve kralı Kuştaşpili; II. Rusa ise Hate, Halitu ve Muşki üzerine sefer yapmışlardır.
| Bronz Urartu-Asur Rölyef Parçası |
|---|
 |
| M.Ö. 859-824 yılları arası Asur Kralı olan III. Şalmaneser Asur Yükseme Devri'ne ait olan bu Urartu-Asur Alçak-Kabartma (Bas Rölyef) parçasının genişliği 27 cm olup, kabartma üzerinde M.Ö. 858 yılına kadar Asur ordularının Urartu Aşiretlerine karşı kazandığı zaferleri gösteren sahneler içermektedir (Yazıtta: Asur Kralı III. Şalmaneser kendi görüntüsünün Nairi'lileri (Ermenistan kökenli bir aşiretinin Asurca ismi) Karadeniz'e kovalamaya yeteceğini ifade etmektedir. (Asur ordusu III. Şalmaneser komutasında Van Gölü kıyılarında yaklaşık olarak M.Ö. 858 yılındaki Savaşta Na-İ-Ri'lileri bozguna uğrattı). |
Urartu Krallığı'nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, kralı unvanlar, stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi uygulamalar, Asur etkili olarak gelişmiştir. Mimari, sorguçlu miğferler, kazanlardaki siren eklentileri, hiyeroglif yazısı, yakarak gömme, fildişi sanatı gibi dallar ise Kuzey Suriye'den etkiler almıştır. Bronz levhalar üzerindeki bezemelerde Asur etkisi yanında Geç Hitit izleri de görülmektedir. Bütün bu etkiler Urartu insanı ve zorlu coğrafyasıyla bütünleşerek yeni biçimler almış ve Urartu sanatını oluşturmuştur.
Urartu sanatı
| Urartu san'at eserlerine ait çeşitli örnekler |
Urne |
|---|
 |
 |
 |
|
| Sağ: Okluk. Orta: Duvar içinde yer alan bir fresk. Sol: Tanrıça Arubaini (Arubani , Uarubaini , Uarubani ; Urartu: D 'a-(a-) RU-BA-(I-) Ni / UA-RU-BA-Ni) - Yüce Kadın Tanrı (Ḫaldi'in karısı) Bronz Heykelciği; Teişebaini, Ermenistan Tarihi Müzesi. |
Damar delikleri bulunan bir urne, Kızıl-Tepe (Karmir-Blur, Erivan), Erebuni Müzesi. |
Duvar resimleri
Mezopotamya'da kültürlerinde popüler olan duvar resimlerine benzer bâzı renkli duvar resimleri Erivan-Erebuni Kalesi içerisinde korunarak günümüze dek ulaşmayı başarmışlardır. Antik Yakın Doğu sanatının şahaserleri arasında yer alan bu resimlerden bâzıları Erivan'da Erebuni Müzesi'nde teşhir edilmişlerdir.
Çanak-çömlek ve oymacılık
Devletin kuruluşu ile birlikte ortaya çıkmış gözüken parlak kırmızı astarlı çanak-çömlek grubu yönetim merkezi ve önemli Urartu kalelerinde bulunmaktadır. Halkın ürettiği yöresel ve geleneksel mallar da kullanılmaya devam etmiştir.
| Çanak-Çömlek ve Oymacılık Sanatının Örnekleri, Erebuni Müzesi, Erivan, Ermenistan. |
|---|
 |
 |
|
| Sol Taraf: Karmir-Blur (Kızıl-Tepe)’de bulunan bir bronz kalkan. Orta: Seramik tencere. Sağ Taraf: Ağaç üzerine nakşedilmiş bir oyma süs. |
| Kemik ve Ahşap Eşya Oymacılık Sanatı Örnekleri |
|---|
 |
 |
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Toprakkale'de yapılan kazılar sırasında ele geçirilen Şamdan. Sağ Taraf: Soldaki Şamdan'ın üzerinde yer alan fildişi heykelin büyütülmüş hali, Anadolu Medeniyetleri Müzesi. |
Toprakkale'de bulunan Urartu tanrılarının kemikler üzerine oyularak yapılmış Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde sergilenen heykelleri. |
Karmir Blur (Kızıl-Tepe), Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi'nde bulunan tahtadan yapılma bir at başı. |
Taş ve seramik eşyacılık
Yapılan kazılarda umulanın aksine sadece birkaç tane taş rölyefler ve heykelcikler bulunabilmiştir,[8]. Türkiye'de sadece birkaç adet taş kabartma kalıntısı ele geçirilebilmiştir. Geri kalanlar ise muhtemelen Urartu'nun çöküşünden sonra tamamen ortadan yok olup gitmişlerdir. Bununla beraber, Türkiye'de bol miktarda kap-kacak ve çanak-çömlek ele geçirilmiştir.[9]
| Taş ürünler |
Seramik ürünler |
|---|
| Ermenistan'da (Karmir-Blur/Kızıl-Tepe) Teişebaini'de ve Türkiye'de Van'da yapılan kazılar sırasında bulunan taş ve seramik eserler. |
| |
 |
 |
 |
| (Kızıl-Tepe) Karmir-Blur'de bulunan iki tane taş kutu. Sağdaki griffon ve kanatlı güneşi andırıyor. (Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi, Yerevan.) |
Sol taraf: (Kızıl-Tepe) Karmir-Blur'de bulunan ayakkabı şeklindeki seramik içki kâsesi. (Ermenistan Ulusal Tarihi Müzesi, Yerevan.) Sağ taraf: Van'da bulunan içki içmek için kullanılan hayvan boynu şeklindeki seramik kap. (İstanbul Arkeoloji Müzesi.) |
Kalkanlar
Van Gölü ve Teişebaini çevresinde bulunan kalkanlar, sergilenmek üzere British Müzesi ile Berlin Müzesi'ne görürüldüler. Teişebaini, (Karmir-Blur) Kızıl-Tepe'de yapılan kazılarda da On Dört adet kalkan ele geçirilmiştir.
| Argişti'nin kalkanı |
II. Sarduri'nin kalkanı |
|---|
| Teişebaini, (Karmir-Blur) Kızıl-Tepe'de yapılan kazılar sırasında bulunan kral kalkanları Ermenistan-Erivan Ulusal Tarih Müzesi'nde segilenmektedir. |
| |
 |
 |
 |
| Kalkanın üzerindeki yazıt şöyledir: Bu kalkan Menua oğlu Argişti aittir. Yüce ilâh Ḫaldi bu kalkanı Menua oğlu Argişti'ye verdi. Menua oğlu Argişti, güçlü kral, yüce kral, Biainili kralı, Tuşpa'nın hâkimi.[10]. Yanda kalkanın üzerindeki kabartmaların krokisi görülmektedir. |
Kalkanın üzerindeki yazıt şöyledir: Bu kalkan Argişti oğlu II. Sarduri'ye aittir. Yüce ilâh Ḫaldi bu kalkanı Argişti oğlu II. Sarduri'ye verdi. Argişti oğlu II. Sarduri, güçlü kral, yüce kral, Biainili kralı, Tuşpa'nın hâkimi. Yanda kalkanın üzerindeki kabartmaların resmedilmiş hali görülmektedir. |
Okluklar
Urartu arkeolojik kazıları neticesinde Teişebaini bölgesinde bronzdan yapılmış ve dış yüzlerinde askerlerin kabartma görüntüleri yer alan üç adet okluk (okların muhafaza edilmesi ve taşınması maksadıyla kullanılan kılıflar) ele geçirildi. Bunlardan bir tanesi Hermitage Müzesi'nde, diğeri ikisi ise Ermenistan Ulusal Tarih Müzesi'nde sergilenmektedir.
Arkeolojik siteler ve kazılarla incelenmiş önemli merkezler
| Urartu Tarım Aletleri |
|---|
 |
 |
| Sol Taraf: Bir Çatal Parçası; Sağ Taraf: Van Gölü'nün doğusunda yer alan Rusahinili (Toprakkale)'de yapılan kazılarda bulunan bir saban demiri. |
| Urartu Hububat Öğütücüsü |
|---|
 |
| Hububat Öğütücüsü (Argishtikhinili). |
- Tuşpa (Van Kalesi)
- Aşağı ve Yukarı Anzaf: Yukarı Anzaf’ta Haldi tapınağı, büyük depolar ve surlar
- Çavuştepe (Sardurihinili): Büyük bir saray yapısı, Haldi ve Irmuşini tapınakları, depolar, atölyeler ve surlar
- Toprakkale (Qilbani önündeki Rusahinili): Haldi tapınağı
- Ayanıs (Eiduru önündeki Rusahinili): Tapınak, depolar, surlar, aşağı şehir
- Karagündüz: Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta içinde 80’i bulan sayıda gömü olan 9 oda mezar
- Altıntepe: Başkent Tuşpa’nın mezarlığı
- Dilkaya: Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta 3 sandık-oda mezar, küp mezarlar ve kum mezarlar
- Altıntepe / Erzincan: Tapınak, yönetici yapıları, oda mezarlar
- Habibuşağı (Tumeişki)/Elazığ: Sınır kalesi, mezarlar, en batıdaki Urartu yazıtı
- Giyimli: Mezarlık ve giyimli ev planları mevcuttur
- Kefkalesi: Saray, tapınak
- Kayalıdere: Kale, tapınak, kaya mezarları
- Iğdır: Mezarlık
- Oşakan / Ermenistan
- Arin-Berd (Erebuni)
- Armavir-Blur (Argiştihinili)
- Karmir-Blur / Kızıl-Tepe (Teişebaini URU)
- Horom
- Bastam (Rusai URU.TUR)
- Haftavan Tepe
- Hasanlu
- Yoncatepe akrpol ve nekropolü
Argiştihinili antik kenti harabeleri
Argisztihinili 5x2 km planı ile boyutları dikdörtgen şeklinde inşa edilmişti. Batı ve doğu bölgelerinde şehre ait yapılar tepeler de büyük bir kale bulunmaktadır. Argisztihinili, yaklaşık 1.000 ha alanda etrafı duvarlarla çevrili ve çevresinde toplam uzunluğu yaklaşık 40 km'ye varan ve kısmen günümüzde bile kullanılan sulama kanalları mevcuttu.
| Argiştihinili antik kentinden arda kalan duvar bölümleri |
|---|
 |
 |
 |
| Yirminci yüzyılın yetmişli yıllarında gerçekleştirilen arkeolojik kazı çalışmaları sayesinde şehir surları yeniden inşa ve tamir edilerek, arda kalan parçalar sergilendi. |
Bilim adamlarına göre, bu kanalların inşası için 160,000 m³ toprak getirtildiği, kaleler için ise 40,000 m³ kaba volkanik-bazalt taşı kullanıldığı zannediliyor. Yine buralarda araştırmalar yürüten bilim adamları, savaş esirlerinin bu kanalların yapımında sıklıkla kullanılmış olabileceğini öne sürmektedir. Argisztihinili antik şehri, ayni zamanda Ararat Vadisinin idari ve ekonomik kontrol merkezi konumunda bulunmaktaydı.
Argiszti'nin oğlu II. Sarduri'nin saltanatı sırasında ise tahıl ambarları, ibadet yerleri inşa edilmek suretiyle kalenin genişletildiği anlaşılıyor. Bu kalelerin, kışla, askeri karargah, kraliyet ve resmi hizmet binalarını da ihtiva ettiği bilim adamları tarafından öne sürülmektedir.
Argiştihinili - (Armavir, Ermenistan) arkeolojik kazı bölgesinde ele geçirilen tarihi eser örnekleri
Argishtikhinili'de bulunan kap, tablet ve endüstriyel taş değirmen parçacıkları
Ermenistan Etnografya Müzesi, Armavir
|
|
|
| Yukarıda solda: III. Rusa devrinde Argishtikhinili tahıl (silo) ambarlarından birine ait Urartuca Çivi yazısı tablet kalıntısı; Yukarıda sağda: Buğdaydan un üretiminde kullanılan endüsriyel taş değirmen parçacıkları; Solda: Argishtikhinili'deki şarap mahsenlerinden birinde bulunan kil-kap. Kendi yüksekliklerinin %80'ine kadar toprağa gömülen bu küplerin toprağa gömülü olan kısımları açıkta hava ile temas eden boyun kısımlarına nazaran günümüze kadar bozulmadan gelebilmişlerdir. Argishtikhinili'de bu tip küplerde 160,000 litre şarap depolanabilmekteydi. |
Rusahinili - (Toprak-Kale, Van) arkeolojik kazı bölgesinde ele geçirilen tarihi eser örnekleri
| Rusahinili-Toprakkale'deki Urartu Sanat Eserlerinden Bronz Heykel ve Tahta Oymacılık Örnekleri |
|---|
| Hermitage Müzesi, Sankt Peterburg |
Rusahinili - Toprakkale |
| Kanatlı Bronz Tanrı Heykeli |
Teişeba'nın Oyması |
 |
 |
 |
| Sol Taraf: Rusahinili - Toprakkale'de bulunan Bronz Urartu Kanatlı Tanrı Heykelciği, (Hermitage Müzesi, Sankt Peterburg). Orta: Toprakkale'de Ele Geçirilen Urartu Fırtına ve Savaş Tanrısı Teişeba'nın Tahtadan Oyması, (Hermitage Müzesi, Sankt Peterburg). Sağ Taraf: Modern Van şehrinin doğusunda yer alan Toprakkale (Rusahinili), Kral I. Rusa onuruna şehre Rusahinili adı verilmişti. |
| Van Gölü'nün 8 Km doğusunda Van Kalesi-Tuşpa yakınlarında Rusahinili (Toprak-Kale)'de yapılan kazılarda ele geçirilen Urartu krallarına ait taht ve kalkan örnekleri |
|---|
| Yerli halk tarafından 1877-1885 yılları arasında Van'da bulunan tarihi sanat eserleri British Müzesi, Hermitage Müzesi, Metropolitan Museum of Art, ve Louvre Müzesi gibi yerlere satılmış olup bu müzelerde sergilenmektedir. |
| |
 |
 |
 |
|
| Sol Taraf: Rusahinili - Toprakkale'de yapılan kazılar neticesinde ele geçirilen kanatlı bir bronz boğa heykeli şeklinde tasarlanmış olan süslü taht, Hermitage Müzesi, Sankt Peterburg. Orta: Sol taraftaki bronzdan kanatlı bir boğa heykeli şeklinde yapılmış tahtın British Müzesi'nde bulunan çizimleri. Sağ Taraf: Muhtemelen şu anda parçalanmış olan yüzlerinin vaktiyle değerli taşlarla kaplandığı izlenimini yaratan ve yanlarında altın kaplama izleri bulunan Kanatlı bir Urartu tanrısı, Hermitage Müzesi, Sankt Peterburg. |
Sol Taraf: M.Ö. 650 yılına ait olan, Van Gölü'nün 8 Km doğusunda Van Kalesi-Tuşpa yakınlarında Toprakkale'de yapılan kazılarda ele geçirilen ve üzerinde Büyük Kral Erimina oğlu Rusa yazıtı bulunan bronz kalkan (British Müzesi). Sağ Taraf: Sol taraftaki bronz kalkanın üzerinde bulunan kabartmaların çizimleri. |
Urartular hakkındaki kaynaklar
Urartular hakkındaki değerlendirmeler, birkaç kaynaktan gelen verilerle yapılır. Asur yazıtları özellikle erken dönemleri için önemli kaynak grubunu oluşturur. M.Ö. 13-9. yüzyıl arasındaki krallık öncesi dönem genellikle bu kaynaklardan anlaşılmaya çalışılır. M.Ö. 9. yüzyıl ortaları ile 6. yüzyıl arasındaki krallık dönemi ise kayalara kazdırılan Urartu krali yazıtları, az sayıda çivi yazılı kil tablet ile Asur yazıtları ve Arkeolojik bulgular birleştirilerek ortaya konabilir. Büyük kent ve kalelerdeki görkemli mimarlık kalıntıları, maden eserler ve zengin diğer buluntular bu uygarlığı günümüze taşımaktadır.
Kaynakça
| Urartu Bölgesel Mirası Haritası I |
|---|
 |
| Urartu Devleti'nin Tarihi Sınırları ve Günümüzdeki Modern Devletlerarası Sınırlar |
- ↑ Ermenistan-Aragatsotn'daki Alagöz Dağı'ndan doğan ve güneye Armavir İdari Bölgesi'ne doğru akan Aras Nehri'nin Kasagh Nehri diye de anılan bir yan kolu
- ↑ Boardman, John; Edwards, I. E. S.; Hammond, N. G. L.; E. Sollberger (5 August 1982). The Cambridge Ancient History. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22496-3. http://books.google.com/books?id=vXljf8JqmkoC. Erişim tarihi: 8 December 2012.
- 1 2 Мартиросян, А. А. (1974) (Russian). Аргиштихинили. Ереван: Издательство Академии наук Армянской ССР.
- ↑ Burney, Charles Allen; Sagona, A. G. (2004). A view from the highlands: archaeological studies in honour of Charles Burney. Peeters. s. 206–207. ISBN 978-90-429-1352-3. http://books.google.com/books?id=G9RiAAAAMAAJ. Erişim tarihi: 8 December 2012.
- 1 2 Меликишвили Г.А. (1960). Урартские клинообразные надписи. Москва: Издательство Академии наук СССР.
- ↑ Cambridge Ancient History. vol. ii, p. 172
- ↑ Igor M. Diakonoff, Sergei A. Starostin. "Hurro-Urartian and East Caucasian Languages", Ancient Orient. Ethnocultural Relations. Moscow, 1988, pp. 164-207 http://starling.rinet.ru/Texts/hururt.pdf
- ↑ Марр Н. Я., Орбели И. А. Археологическая экспедиция 1916 года в Ван (Archaeological Expedition in 1916 to Van), Petrograd, 1922
- ↑ Chahin, Mack, The kingdom of Armenia: a history, sayfa 160.
- ↑ Г. А. Меликишвили, Урартские клинообразные надписи, Москва 1960.
Dış bağlantılar
| Urartu Bölgesel Mirası Haritası II |
|---|
 |
| Urartu tarihi ile alâkalı arkeolojik kazıların yapıldığı yerler |
Bibliyografya
Türkçe
- Belli, O., Anzaf Kalesi ve Urartu Tanrıları, İstanbul 1998, Arkeoloji ve sanat yüzyıl
- Belli, O., Doğu Anadolu’da Urartu Sulama Kanalları/ Urartian Irrigation Canals in Eastern Anatolia, İstanbul 1997, Arkeoloji ve Sanat Y.
- Çevik, N., Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara 2000, Türk Tarih Kurumu Y.
- Çilingiroğlu, A., Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, İzmir 1997.
- Dinçol, A.M.-Kavaklı, E., Van Bölgesinde Bulunmuş Yeni Urartu Yazıtları, İstanbul 1978, Anadolu Araştırmaları Ek Yayın 1.
- Erzen, A., Çavuştepe I, Ankara 1978, Türk Tarih Kurumu Y.
- Özgüç, T., Altıntepe I-II, Ankara 1966-69, Türk Tarih Kurumu Y.
- Köroğlu, K., Urartu Krallığı Döneminde Elazığ (Alzi) ve Çevresi, İstanbul 1996, Arkeoloji ve Sanat Y.
- Sevin, V., Eski Anadolu ve Trakya. Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi, İstanbul 2003, İletişim Y.
- Sevin, V.-E. Kavaklı, Bir Erken Demir Çağ Nekropolü Van/ Karagündüz/ An Early Iron Age Cemetery, İstanbul 1997, Arkeoloji ve Sanat Y.
- Tarhan M.T. 1980 "Urartu Devleti'nin Kuruluş Evresi ve Kurucu Krallardan Lutipri (Lapturi) Hakkında Yeni Görüşler", Anadolu Araştırmaları 8, 1982, pp. 69–114.
- Tarhan M.T. 1989, "Van Kalesi ve Eski VAn Şehri Kazıları-1987", KST, 10/1, pp. 369–428.
- Tarhan M.T. 2000, "Tuspa-Van Kalesi: Demirçağın Gizemli Başkentindeki Araştırmalar ve Kazılar", Türkiye Arkeoloji ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), pp. 191–200.
- Yıldırım, R., Urartu İğneleri, Ankara 1989, Türk Tarih Kurumu.
- Zehiroğlu, A.M., M.Ö. 8. yüzyıl Urartu belgelerinde "Kolha" Skani Nena, Sayı:1, İstanbul 2009
- http://blog.milliyet.com.tr/Arsiv.aspx?UyeNo=514282&GrupNo=1761
Yabancı dille - Latin alfebesi
- Chahin, Mack (21 December 2001). The kingdom of Armenia: a history. Psychology Press. ISBN 978-0-7007-1452-0. http://books.google.com/books?id=OR_PHoKZ6ycC&pg=PA148. Erişim tarihi: 4 February 2011.
- Tarhan M.T. 1983 "The Structure of the Urartian State", Anadolu Araştırmaları 9,pp. 295–310.
- Tarhan M.T. 1984, "Eski Anadolu TArihinde Kimmerler", Anatolian Studies, 1, pp. 109–120.
- Tarhan M.T. "Van Kalesi'nin ve Eski Van Şehri'nin Tarihi-Millî Park Projesi Üzerine Ön Çalışmalar", Anatolian Studies, 2, pp. 179–203.
- Tarhan M.T. 1986a, "Van Kalesi'nin ve Eski Van Şehri'nin Tarihi-Millî Park Projesi Üzerine Ön Çalışmalar(I): Anıt Yapılar", Anatolian Studies, 3, pp. 297–355.
- Tarhan M.T. 1986b, "Urartu Devleti'nin Yapısal Karakteri" 9th TTKong., Ankara, 1986, pp. 285–301.
- Tarhan M.T. 1993, "An Urartian Intramural Pithos Burial from the Mound of Van Kalesi", Istt.Mitt.,Peter Neve Festschrift, 43, pp. 279–282.
- Tarhan M.T. 1994, "Recent Research at the Urartian Capital Tushpa", Tel Aviv, 21/1, pp. 22–57.
- Tarhan M.T. 2001, "Tushpa-Van Fortress: Research and Excavations at the Mysterious Iron Age Capital", İstanbul University's Contributions to Archaelogy in Turkey,pp. 157–164.
- Lenormant François Lettres assyriologiques. — Paris: 1871 Т. I.
- Mordtmann A.D. Über die Keilinschriften von Armenien // Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft. — Leipzig: 1877. — В. XXXI.
- Louis de Robert Etude philologique sur les inscriptions cunéiformes de l’Arménie. — Paris: E. Leroux, 1876.
- Barnett R.D. Urartu // Edwards I.E.S., Gadd C.J., Hammond N.G.L., Boardman J. Cambridge Ancient history. — London: Cambridge University Press, 1982. — Т. 3, part 1. — С. 314—371. — ISBN 0-521-22496-9.
- Sayce A.H. The Cuneiform incriptions of Van deciphered and translated // Journal of Royal Asiatic Society. — 1882. — Т. 14.
- Schulz F.E. Mémoire sur le lac de Van et ses environs // Journal Asiatique. — Paris: 1840. — В. IX.
- F. E. Schulz. «Mèmoires sur le lac de Van et ses environs». Journal Asiatique, Paris, IX, 1940, p. 257-323# Friedrich J. Chaldische (urartäische) Texte // Kleinasiatische Sprachdenkmäler. — Berlin: 1932.
- Friedrich J. Einführung ins Urartäische: grammatischer Abriss und ausgewählter Texte mit spachlichen Erläuterungen // Mitteilungen der Vorderasiatisch-Aegyptischen Gessellschaft. — Leipzig: 1933. — В. 37. — № 3.
- Stone E.C., Zimansky P. The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis // Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound. — Los Angeles: University of California Press, 2003. — ISBN 1931745013.
- Zimansky P. Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State. — Chicago: The Oriental Institute of the University of Chicago, 1985. — (Studies in ancient oriental civilizations). — ISBN 0-918986-41-9
- Zimansky P.E. Ancient Ararat, A Handbook of Urartian Studies. — New York: Caravan books, 1998. — С. 19. — 332 с. — ISBN 0-88206-091-0
- Sayce A. The Kingdom of Van (Urartu) // The Cambridge Ancient History. — Cambridge: 1929. — Т. 3.
- Oktay Belli Van, The Capital of Urartu, Eastern Anatolia. — Istambul: Net Yaginlar A.Ş., 1989. — С. 19. — ISBN 975-479-093-0
- Götze, Albrecht Hethiter, Churriter und Assyrer: Hauptlinien der vorderasiatischen Kulturentwicklung im II. Jahrtausend v Chr Geb. Oslo. — Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1936.
- Lehmann-Haupt C.F. Armenien, einst und jetzt. — Berlin: B. Behr, 1910—1931.
- Zimansky, Paul Urartian Material Culture As State Assemblage: An Anomaly in the Archaeology of Empire // Bulletin of the American Schools of Oriental Research. — The American Schools of Oriental Research, 1995. — В. 299/300. — С. 103 — 115.
- Cambel H. Braidwood R. An Early Farming Village in Turkey // Scientific American. — 1970. — № 3.
- Oktay Belli Urartian Dams and Artificial Lakes in Eastern Anatolia // Çilingiroğlu A., French D.H. Anatolian Iron Ages 3. The proceedings of the Third Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6—12 1990. — Ankara: British Institue of Archaeology in Ankara, 1994. — В. 16. — С. 9—30. — ISBN 1-898249-05-9.
- Zimansky P.E. The Kingdom of Urartu in Eastern Anatolia // Sasson J.M. Civilizations of the Ancient Near East. — New York: Scribner, 1995. — Т. II. — С. 1135—1146. — ISBN 0684192799.
- Kramer S.N. Enmerkar and the Lord of Aratta; a Sumerian epic tale of Iraq and Iran. — Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1952.
- Sevin, Veli The Origins of the Urartians in the Light of the Van/Karagündüz Excavations // Anatolian Studies. — 1999. — Т. 49.
- Zimansky, Paul Urartian Geography and Sargon's Eighth Campaign // Journal of Near Eastern Studies. — University of Chicago Press, 1990. — Т. 49. — № 1. — С. 1 — 21.
- Zimansky P. Archaeological inquiries into ethno-linguistic diversity in Urartu // Drews R. Greater Anatolia and the Indo-Hittite language family: Papers presented at a Colloquium hosted by the Univ. of Richmond, March 18-19, 2000. — Washington (D.C.): The Institute for the Study of Man, 2001. — С. 15—27.
- Wiseman D.J. Chronicles of Chaldaean kings (626—556 B. C.) in the British Museum, Trustees of the British Museum, London, 1956
- Chahin M. The Kingdom of Armenia. — second (revised) edition. — Curzon Press, 2001. — ISBN 0-7007-1452-9
- Russell J. The Formation of the Armenian Nation // University of Los Angeles The Armenian People from Ancient to Modern Times. — New York: St. Martin’s Press, 2004. — С. 19—36. — ISBN 1403964211.
- Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 49. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
- Gocha Tsetskhladze The culture of Ancient Georgia in the first millennium BC and Greater Anatolia: Diffusion or Migration? // Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound. — Los Angeles: University of California Press, 2003. — ISBN 1931745013.# Garsoïan N. The Emergence of Armenia // University of Los Angeles The Armenian People from Ancient to Modern Times. — New York: St. Martin’s Press, 2004. — С. 37—62. — ISBN 1403964211.
- Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 55. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
- Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 52. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
- Burney C.A., Lang D.M. The Peoples of the Hills, Ancient Ararat and Caucaus. — New York — Washington: Praeger Publishers, 1972. — С. 182, 188. — 323 с. — ISBN 0297004956
- Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 60. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
- Hewsen R.H. Van in This World: Paradise in the Next: The Historical Geography of Van/Vaspurakan / Hovannisian R.G.. — Costa Mesa: Mazda Publishers, 2000. — С. 16.
- Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 57. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
- Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 61. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
- Redgate A.E. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 51. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6
- I. M. Diakonoff Hurro-Urartian Borrowings in Old Armenian // Journal of the American Oriental Society. — American Oriental Society, 1985. — Т. 105. — № 4.
Yabancı dille - Kiril alfabesi
- Пиотровский Б.Б. Ванское царство (Урарту) / Орбели И.А.. — Москва: Издательство Восточной литературы, 1959. — 286 с. — 3500 экз.
- Мовсес Хоренаци История Армении = ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ / Саркисян Г.Х.. — Ереван: Айастан, 1990. — 291 с. — ISBN 5-540-01084-1
- Рецензия Б. Пиотровского на книгу Г. А. Меликишвили «Древневосточные материалы по истории народов Закавказья. Наири-Урарту». — Изд. АН Грузинской ССР, Тбилиси, 1954.
- Дьяконов И.М., Старостин С.А. Хуррито-урартские и восточнокавказские языки // Древний Восток: этнокультурные связи. — Москва: Наука, 1988.
- Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи // Вестник древней истории. — Москва: 1953 — 1954. — № 1 — 4, 1953; 1, 1954.
- Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи. — Москва: Издательство АН СССР, 1960.
- Дьяконов И. М. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту // Вестник древней истории. — Москва: 1951. — № 2 — 4.
- Дьяконов И.М. Урартские письма и документы. — Москва — Ленинград: Издательство АН СССР, 1963.
- Иоганнес Фридрих Дешифровка забытых письменностей и языков. — Москва: УРСС, 2003. — ISBN 5-354-00045-9
- Дьяконов И.М. Языки древней Передней Азии. — Москва: Наука, 1967.
- Отождествление слов «Арарат» и «Урарту» сделано, в частности, на основании сопоставления латинских и греческих переводов Библии, например, по Книге Бытия (Быт.8:4) в греческом переводе Ковчег остановился «на горах Арарат» (др.-греч. ἐπὶ τά ὅρη τα ΄Αραράτ), а в латинском переводе «на горах Армении» (лат. super montes Armentæ). В Кумранских рукописях используется написание арам. hwrrt, явно указывающее на Урарту. См. например: Пиотровский Б.Б. Ванское царство (Урарту) / Орбели И.А.. — Москва: Издательство Восточной литературы, 1959. — С. 33. — 286 с. — 3500 экз.
- Мещанинов И. И. Древневанский бог Халд-Халдин // Восточные записки. — 1927.
- Rohl, David M. Генезис цивилизации. Откуда мы произошли... = Legend: The Genesis of Civilisation. — Москва: Эксмо, 2002. — 480 с. — (Тайны древних цивилизаций). — 8000 экз. — ISBN 5-699-01429-2
- Канева И.Т. Шумерский героический эпос как исторический источник // Вестник Древней Истории. — 1964. — № 3—4.
- Salvini Mirjo Geschichte und Kultur der Urartäer. — Darmstadt: 1995.
- Меликишвили Г.А. Мусасир и вопрос о древнейшем очаге урартских племён // Вестник древней истории. — Москва: 1948. — № 2. — С. 37 — 48.
- Хачатрян А. Пересмотр древнейшего периода наири-урартской истории. — Ереван: 1932.
- Капанцян Г.А. Общие элементы между урартским и хеттским языками. — Эривань: 1936.
- Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Алаев Л.Б. — М.: Академкнига, 2003. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6
- Перевод Б. Б. Пиотровского с немецкого подстрочника (E. Ebeling, B. Meissner, E. Weidner Die Inschriften der Altassyrischen Könige. — Leipzig: 1926.
- Дьяконов И.М., Урартское государство в новом освещении // Вестник древней истории. — Москва: Наука, 1987. — № 3. — С. 202—211.
- Перевод А.П. Рифтина, приведённый в книге: Мещанинов И.И. Халдоведение. История древнего Вана.. — Баку: Известия ООИА, 1927.
- Компиляция Б.Б. Пиотровского на основании публикаций переводов трафаретной надписи, обнаруженной в 1950 году, Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи // Вестник древней истории. — Москва: 1953 — 1954. — № 1 — 4, 1953; 1, 1954., Оганесян К. Арин-Берд (Ганли-тапа) — урартская крепость города Ирпуни // Известия академии наук Армянской ССР. — Ереван: Издательство АН Арм ССР, 1951. — № 8.
- Перевод И. М. Дьяконова с французского подстрочника (Thureau-Dangin F., Dunand M. Til-Barsib. — Paris: 1936.) из сборника: Дьяконов И. М. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту // Вестник древней истории. — Москва: 1951. — № 2 — 4.
- Перевод Б. Б. Пиотровского с немецкого подстрочника (Klauber E. Assyrisches Beamtentum nach Briefen aus der Sargonidenzeit. — Leipzig: 1910.)
- Арутюнян Н.В. Биайнили — Урарту. Военно-политическая история и вопросы топонимики.. — Санкт-Петербург: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2006. — С. 239. — 368 с. — 1000 экз. — ISBN 5-8465-0133-8
- Дьяконов И.М. Предыстория армянского народа. История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н.э. Хурриты, лувийцы, протоармяне / Еремян С.Т.. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968. — С. 213—224. — 266 с. — 1000 экз.
- О последнем периоде Урарту сохранилось мало сведений, поэтому существует несколько альтернативных мнений о порядке правления последних правителей Урарту. Данный список составлен по статье Н. В. Арутюняна (Арутюнян Н. В. Некоторые вопросы последнего периода истории Урарту // Древний Восток. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1976. — № 2.), которая учитывает археологические работы на Кармир-Блуре пятидесятых — шестидесятых годов, в отличие от более ранней, но более цитируемой статьи И. М. Дьяконова (Дьяконов И.М. Последние годы Урартского государства по ассиро-вавилонским источникам // Вестник Древней Истории. — Москва: 1951. — № 2.)
- Арутюнян Н.В. Биайнили — Урарту. Военно-политическая история и вопросы топонимики.. — Санкт-Петербург: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2006. — С. 255. — 368 с. — 1000 экз. — ISBN 5-8465-0133-8
- Дьяконов И. М. История Мидии, Ленинград, 1956
- Пиотровский Б.Б. Искусство Урарту VIII—VI вв. до н. э.. — Ленинград: Издательство Государственного Эрмитажа, 1962.
- Геворкян А.Ц. Из истории древнейшей металлургии Армянского нагорья. — Ереван: Изд. АН Армянской ССР, 1980.
- Тураев Б. А. История Древнего Востока. — Санкт-Петербург: 1914.
- Тер-Саркисянц А. История и культура армянского народа с древнейших времён до начала XIX века. — Москва: Издательство Восточной литературы РАН, 2005. — С. 52. — 686 с. — 1500 экз. — ISBN 5-02-018445-4
- Пиотровский Б.Б. Скифы и Урарту // Вестник древней истории. — Москва: Наука, 1989. — № 4. — С. 3—10.
- Чубинишвили Т.Н. Новые данные о проникновении урартской культуры в Южную Грузию // Новое в Советской Археологии. Материалы и исследования по археологии СССР. — Москва: 1965. — В. 130. — С. 198—201.
- Джафаров Г.Ф. Связи Азербайджана со странами Передней Азии в эпоху поздней бронзы и раннего железа (по археологическим материалам Азербайджана). — Баку: Элм, 1984. — 106 с.
- Источники, подтверждающие маргинальность «хайасских» гипотез армянского этногенеза приведены здесь, а также здесь. Источники, подтверждающие маргинальность концепций армянизации Урарту приведены здесь.
- Джаукян Г.Б. Взаимоотношение индоевропейских, хурритско-урартских и кавказских языков. — Ереван: Издательство АН Арм ССР, 1967.
- Дьяконов И.М. Предыстория армянского народа. История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н.э. Хурриты, лувийцы, протоармяне / Еремян С.Т.. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968. — 266 с. — 1000 экз.
| Antik Mezopotamya |
|---|
| | Coğrafya |
|  | | | Tarih |
Tarih öncesi |
- Acheuleen
- Mousteryan
- Zarziyan
- Natufyan
- Çanak Çömlek Öncesi Neolitik A
- Çanak Çömlek Öncesi Neolitik B
- Hassuna/Samarra
- Halaf
- Obeyd
- Uruk
- Jemdet Nasr
| | Tarih | |
| | | Diller | | | | Kültür / Toplum | | | | Arkeoloji | |
|
