Atinalı İrini

İrini (Yunanca: Ειρήνη) (d. yak.752 - o. 9 Ağustos 803) İrini Sarantapechaina veya Atinalı İrini (Yunanca:Ειρήνη η Αθηναία) olarak da anılan ve tam yetkili imparatorluk gücü ile 797-803 döneminde hüküm süren Bizans İmparatorluğu İmparatoriçesidir.

775-780 döneminde kocası Leo imparatorluk yapmakta iken eşi olarak imparatoriçe unvanı taşımış ve 780-797'de genç oğlu VI. Konstantin imparator olarak hüküm sürerken taht naipliği yapmıştır. Tam yetkili imparatoriçe olarak 797-803'de hüküm sürerken, (basilissa (βασίλισσα), 'imparatoriçe' olarak unvan taşımamış) basileus (βασιλεύς), 'imparator' olarak anılmıştır.

Gençlik ve evlilikle imparatoriçelik

İrini Atina'da yaşayan bir soylu aileye, Sarantapechos ailesine mensuptu. Babası ve annesi çocukken öldüğü için bir soylu patrisiyen sınıfına dahil olan ve olasılıkla Helas Themasi valisi (strategos) olan amcası Konstantin Srantapechos tarafından büyütüldü. 1 Kasım 769'da, daha 17 yaşında iken, Bizans İmparatoru V. Konstantin tarafından Konstantinoplis'e getirtildi ve 17 Aralık'ta Hazar asıllı eşi Çiçek'ten olan oğlu Leo ile evlendirildi. Niçin imparatora gelin seçildiğini açıklayan tarihi kaynaklar bulunmamaktadır. Fakat Bizans tarihçilerinin kabul ettikleri en uygun açıklama Bizans geleneklerine göre bir "gelin-görücülük-müsabakası" yapıldığı; buna başkent ve taşradaki seçkin soylu ve yaşı uygun genç kızların katıldığı ve bunlar arasından damat olacak tarafından gelin olarak İrini seçildiğidir.

İrini adına bastırılan Bizans Solidus sikkesinde adı BASILISSH, Basılısse oılarak verilmekte.

14 Ocak 771'de İrini ile Leo'nun, sonradan VI. Konstantin adıyla imparator olacak, bir oğulları oldu. İmparator V. Konstantin Ağustos 775'de öldü ve oğlu ve İrini'nin kocası Leo'ya 25 yaşında onun yerine imparator olarak taç giydirildi. Leo'da babası gibi putkıran (ikonoklast) politikalar uygulamaya devam etti. Fakat önceleri bu politika putsevenlere karşı çok ılımlı cezalar uygulanmakta iken sonradan bu cezalar daha şiddetlendi. Ağustos 789de birçok putseven saray mensubu ağır cezaya çarptırıldı. Doğru olduğu çok olası söylentileri yazan tarihçiler Leo'nun evlilik yatağında eşi İrini'nin saklamış olduğu ikonları bulduğunu ve bundan sonra da eşi ile aynı yatağı paylaşmaktan kaçındığını bildirirler. Buna rağmen, 8 Eylül 780'de İrini'nin kocası IV. Leo öldüğü zaman tahta geçirilen 9 yaşında oğlu Konstantin için taht naibi olarak annesi İrini seçildi.

Oğluna taht naipliği

Oğlu tahta geçer geçmez iktidarı elinde bulunduran İrini çok tehlikeli bir komployu durdurmayı başardı. Kocasının üvey kardeşi ve en yüksek unvan sahibi olan Sezar rütbeli Nikeforos ve yandaşları Nikoforos'u tahta geçirmek için bir komplo kurmuşlardı. İrini hemen Nekeforos'u ve onun komplo ortaklarının hepsini, imparatorluğa geleneksel olarak aday olamayacak papaz rütbesi verdirdi ve papaz olarak kiliselerde o Noel'de ayin yapmalarını emretti.

İrini, Papa ve Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu'nun Karolenj hanedanı ile yakın ilişki kurmayı devlet politikasının önemli bir unsuru olarak kabul etmişti. 781'de İmparator Şarlman'ın üçüncü eşi "Hildegard"'dan olan kızı "Rotrude" ile Konstantin arasında bir nişanlanma anlaşması imzalandı. Bu Frank Prenses'e Yunanca öğretmek için bir idareci hoca gönderilmesi hazırlıkları nerede ise bitmekte iken, 787de oğlunun itirazlarına rağmen İrini'nin isteklerine göre bu nişan bozuldu.

Sonra Sicilya adası askeri valisi (Styrategod) olan "Elpidios" isyanı çıktı. İrini bu isyanı şiddetle bastırdı. Elpidios'un Konstantinopolis'de bulunan ailesi tutuklanarak onlara işkence uygulandı. Sicilya adasına güçlü bir donanma filosu gönderildi. Buna mukavemet edemeyen Elpidios Kuzey Afrika'ya Arap İfrikiyye'de Araplara sığındı.

Abbasilerin Arap orduları Halife Mehdi ve Halife Harun Reşid dönemlerinde Anadolu'ya yıllık talan hücumları yapmakta devam etmekteydiler. General Mikhail Lacanodrakon bu hücumları dururmayı başardıysa da doğu sınırındaki ‎Boukellarion Theması askeri valisi (strategos) Tatzates kaçıp Abbasilere sığındıktan sonra İrini yeni barış müzakerelerine girmek zorunda kaldı. Bu müzakereler sonunda üç yıllık bir barış imzalandı ve Bizans yıllık tazminat olarak 10.000 adet özel işlemeli ipek elbise vermeyi ile Arap tüccarlarına Bizans pazarlarının açılmasını kabul etti.

İrini'nin taht naipliği sırasında uyguladığı en önemli politika "putkıran" politikaların ortadan kaldırılırak ikonlara ve heykellere verilen dinsel önemin yeniden tanınmasıdır. Bu politikayı uygulayabilmek için İrini önce Ortodoks Konstantinopolis Patriği olarak putsevenlere yakınlığı bilinen "Tarasios"'u seçtirdi. Sonra Patrikle birlikte iki önemli ortodoks kilisesi sinodu toplantısı yapılması için 784de bildiri yayınladılar. Bunlardan birincisi 786'da Konstantinopolis'te toplandı. Fakat bu sinod toplantısında "putkiranlar" önemli yer almışlardı ve ordunun komutanları da genellikle putkıran taraftarları idiler. Bunlar İrini ve Patriğin "putseven" politikalarını kabul etmediler. İkinci toplantı Yedinci Ekümenik konsil adı ile İznik (o zamanki Nicea) da yapıldı ve taht naibi ve patrik bu sinod için üyeleri iyi taramışlardı ve putkıran taraflısı askerlerin baskısı da bu taşra şehrinde daha azdı. İznik Sinodu 787'de resmen ikonlara tapınmayı ve onlara büyük saygı göstermeyi serbest bıraktı. Bu sinod ayrıca resmen Doğu Ortodoks Hiristiyan Kilisesi ile Papa idaresindeki Roma kilisesini tek bir Hristiyan Katolik Kilise olarak ilan etti.

Bu, Papalık ile Bizans ilişkilerinin çok iyileşmesine neden olmasına rağmen Bizans'ın İtalya'da bulunan arazilerini ellerine geçirmek isteyen Frankların bu Bizans arazilerine hücumunu önleyemedi. 788'de İtalya'da Bizans'a ait olan Istriya ve Benevento Franklar tarafından ele geçirildi.

İrini'nin askeri gayretleri ancak Balkanlarda biraz başarı kazandı. Slavlar güney Yunan arazilerine girip yerleşmişlerdi. 782'de saray memuru Stavrakios idaresindeki Bizans orduları bu arazilerin Slavlaştırılmasını önlemek için bir sefere giriştiler ve Bizans'ın burada genişlemesi ve Yunanca konuşanların buralara yerleştirilip Slavların atılması sağlandı.

VI. Konstantin erginliğe erişmeye yaklaşınca İrini'nin otokratik hareket ve davranışlarından gocunmaya başladı. Fakat kendinin bağımsızlığını askeri bir komployla gerçekleştirmek için yaptığı uğraşlar amacına ulaşmadı. İmparatoriçe bunları çok şiddetli güçle elimine etti ve bundan sonra sadakat yemininin kendi adına yapılması emir verdi. Bu 790'da imparatoriçeye karşı olan hoşnutsuzluğun açık açık ortaya çıkmasına neden oldu. Ermeni muhafız birlikleri başta olarak askerler resmen tek hükümdarlarının VI. Konstantin olduğunu ilan ettiler.

Konstantin ile İrini arasında bir dostluk olduğu boş görüntüsü yine devam ettirildi. Fakat 792'de İrini resmen İmparatoriçe unvanını aldı. İmparatoriçe İrini oğlu Konstantin'in 791'de Bulgarlara karşı yapılan askeri seferdeki başarısızlığını kendi lehine bir avantaj olarak kullandı. Ayrıca oğlunun 15 Ocak 792'de politik nedenle iktidarı ele geçirmek için eşi Ermeni Mary'yi boşayarak Theodostus ile tekrar evlenmesini halka uygunsuz bir davranış olarak tanıtmayı başardı. İmparatoriçe oğlunun "putkıranlar" sempatizanı olduğu için ülkede bir iç isyanın ortaya çıkmasında korkmaktaydı ve bu önlemek için oğlunun hayatını feda etmekten çekinmiyordu. "Putseven" saraylılar; piskoposlar ve papazlarla çok becerili bir entrika çeviren İrini, bu taraftarlarının kendi adına bir komplo hazırlamalarına önayak oldu.

Konstantin bu komplodan ve İmparatoriçenin elinden kaçmak için taşra şehirlerinden destek almak için Konstantinopolis'den ayrıldı. Fakat bu şehirlerde bile kendi etrafını çeviren saraylı bürokratlar komployu hazırlayanlar ve İrini'nin adamlarıydı. Konstantin Boğazın Asya yakasındayken bu bürokratlar tarafından yakalandı; tutuklanarak Konstantinopolis sarayına götürüldü. Burada İmparatoriçe İrini'nin emri ile gözlerini mil çekildi. Birkaç gün sonra da bu operasyon yaralarının iyileşmemesinden dolayı yaşamını kaybetti. Bu dehşet verici suikast dolayısıyla halk büyük kaygıya düştü; aynı zamanda ortaya çıkan bir güneş tutulma olayı ve aksi hava şartları dolayısıyla da bundan sonra 17 gün süren güneşin görülmemesi bu dehşet verici suikastın tanrı tarafından sevilmediğine alamet olduğu dedikoduları başkentte yayıldı.

Tam yetkili imparator olarak saltanatı ve tahttan indirilişi

797'de tam imparatorluk yetkileriyle hüküm sürmeye başlayan İrini, 803'de bir komplo ile tahttan indirilinceye kadar, basilissa (βασίλισσα), 'imparatoriçe' olarak unvan taşımamış ve basileus (βασιλεύς), 'imparator' olarak anılmıştır.

Bir kadinin imparator olarak hukum surmesini tanimayan Papa III. Leo Şarlman'a Kutsal Roma İmparatoru olarak tac giydirisi.

799' da Roma'da Papa III. Leo kendine destek verebilecek güçler aramakta idi. Kendisi halk içinden gelen bir din adamı olduğu için Roma'daki soylular, zenginler ve onlarla aynı sınıftan olan kilise papaz ve bürokratları tarafından sevilmemekteydi; 799'da bu karşı güçlerin milislerinin bir silahlı hücumuna uğramış, bu grup tarafından papalıktan indirildiği bildirilmiş; hayatını zor kurtarıp Almanya'ya Frank Kralı Şarlman'a sığınmıştı. Kasım 799'da Şarlman'la birlikte Roma'ya geri geldi ve ancak onun askerî gücü ile şehirde bulunabilmekteydi. O zaman bile Roma'daki Papa'nin koruyucusu olarak kabul edilen Bizans İmparatoru, bir orta-çağ Hristiyan'ının kabul edemeyeceği, bir kadın imparatoriçe İrini'ydi. Bu nedenle Papa III. Leo imparatorluk tahtının boş olduğunu iddia edebilmekte ve batıda bir Roma imparatorunu ilan edip ona kendisinin kutsal gücü ile tac giydirebileceğini düşünmekteydi. 25 Aralık 800 tarihinde Noel Yortusunda III. Leo, Roma'da St.Peter Bazilikası'nda Frankların Kralı olan Şarlman'a Batı Roma İmparatorluk tacını giydirip onu ilk Kutsal Roma Germen İmparatoru ilan etti.

Bu Bizans için hiç beklenmeyen ve hiç mi hiç istenmeyen büyük bir sürpriz olmuştu. Hatta Papa'nın İmparatorluğa, Bizans'a ve Konstantinopolis Patrikliği'ne karşı bir hakareti olarak görülmekteydi.

İmparatoriçe İrini son saltanat yıllarında yeni bir koca aramaktaydı. Tarihçi "Günah Çıkartıcı Teofanes", bu nedenle İrini'nin Şarlman'la evlenmek için müzakerelere geçtiğini fakat özellikle kardeşi Leo'yu tahta geçirmeyi düşünen ve İrini'ye çok etkili danışman olan "Aetios" tarafından karşı çıkıldığı için bunun bir kenara bırakıldığını yazmaktadır. Bizans soyluları ve saray bürokrasisi mensupları da Şarlman'ı ve Frankları barbar olarak görüp ortaya çıkan bu yeni gerçeği kabul etmemekteydiler ve İrini'nin böyle bir konuyu düşünmesini bile onlar tiksindirici ve korkutucu görmekteydiler.

802'de soylular ve yüksek saray bürokratları İmparatoriçe İrini aleyhine bir komplo kurdular. 31 Ekim'de İrini biraz hasta olarak bir kır köşkünde iken bir grup patrisiyen ve saray memurları Büyük Sarayı ele geçirdiler. Hipadrom'da bir halk toplantısı organize ettiler ve İrini'nin tam yetkili imparatorluktan azledildiğini toplanan halka açıkladılar. Yerine en yüksek saray maliye memuru ("logothetes") olan Nikeforos'un imparator olarak tahta geçtiğini bildirdiler. İrini başkent merkezine getirildi; çok vakarlı bir şekilde hareket ettiği ve durumunu kabul etmiş olarak davrandığı bildirilmektedir.

Ölümü ve evliya olup olmama sorunu

İrini önce Büyükada (Prinkipo)da bulunan manastıra başrahibe olarak kapatıldı. Bundan sonra Midilli adasındaki Midilli şehrindeki manastıra sürgüne gönderildi. 9 Ağustos 803 tarihinde orada hayat gözlerini yumdu. Cesedi İstanbul'a getirilerek Büyükada'da bulunan manastırına gömüldü.

İkonların yeniden açıkça gösterilip onlara büyük saygı gösterme politikası, yani "ikonofil" politikası, ve manastırlara gösterdiği yakınlık dolayısıyla İrini Ortodoks Kilisesi büyükleri, özellikle "Stidioslu Teodor" tarafından, bir evliya kadar saygıya değer olduğu yazılagelmiştir. Bundan dolayı Batılı kilise tarihçileri ve Bizans tarihçileri çok kere İrini'nin Ortodoks Kilisesi tarafından resmen evliya olarak kabul edildiğini yazarlar. Fakat Ortodoks Kilisesi tarafından kilise ayinleri ve kilisesde tapınma hakkında resmen yayınlanan "Menaion" adlı kitap, otoriteli Aynaroz Manastırlı "Nikodemuş"'un yazdığı "Evliyalar Hayatı" adlı kitap ve diğer Ortodoks Kilisesi evliya hayatları kitapları İrini'nin "evliya" olduğunu yazmamaktadırlar.

Ailesi

İmparator IV. Leo ile evlilik yapmış olan İrini'nin tek bir oğlu VI. Konstantin olmuştur. İrini bu oğlunu tahttan indirdikten sonra tam imparator yetkili hükümdar olmuştur. İrini'nin bir yakın akrabası olan "Theofono" I. Nikeforos tarafından oğlu ve varisi Stavrakios'a eş olarak seçilip onunla evlendirilmiştir. İsmi bilinmeyen bir başka yakın akrabası da Bulgar hükümdarı Telerig ile evlendirilmiştir. İrini'nin bir yeğeni olduğu da bilinmektedir.

Ayrıca bakınız

Bizans imparatorları listesi

Kaynakça

Dış kaynaklar

Ostrogorskiy, Georgiy (1999) (Türkçe). Bizans Devleti Tarihi (çev. Fikret Işıltan) (5 bas.). Ankara: Türk Tarih Kurumu. ISBN 975-16-0348-X.
Gregory, Timothy E. (çev. Esra Ermert), (2008), Bizans Tarihi, İstanbul:Yapı Kredi Yayınları ISBN 978-975-08-1507-2
Norwich, John Julius, (1988) Byzantium: Early Centuries, Londra:Penguin ISBN 0-14-011447-5, say.366-381 (İngilizce)
Kazhdan, Alexander, ed. (1991) (İngilizce), Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-504652-6

Kraliyet Unvanları
Atinalı İrini İsaurya Hanedanı Doğumu: y. 752 Ölümü: 9 Ağustos 803
Önce gelen VI. Konstantin	Bizans İmparatoriçesi 797–802	Sonra gelen I. Nikeforos
Önce gelen Eudokia	Bizans İmparatoriçe Eşi 775–780	Sonra gelen Amnialı Maria

Batı Roma ve Bizans imparatorları

Principatus dönemi MÖ 27-MS 235	Augustus Tiberius Caligula Claudius Neron Galba Otho Vitellius Vespasian Titus Domitian Nerva Trajan Hadrianus Antoninus Pius Marcus Aurelius ile Lucius Verus Commodus Pertinax Didius Julianus Septimius Severus Caracalla Geta Macrinus ile Diadumenianus Elagabalus Alexander Severus

Üçüncü Yüzyıl Krizi 235-284	Maximinus I Thrax I. Gordian ve II. Gordian Pupienus ve Balbinus III. Gordian Arap Philip Decius ile Herennius Etruscus Hostilian Trebonianus Gallus ile Volusianus Aemilianus Valerianus Gallienus ile Saloninus II. Claudius Quintillus Aurelian Tacitus Florianus Probus Carus Carinus Numerian

Dominatus dönemi 284-395	Diocletianus Maximian Konstantius Chlorus Galerius II. Severus Maxentius II. Maximinus Daia Licinius ile Valerius Valens ve Martinianus Büyük Konstantin II. Konstantin Konstans II. Konstantius ile Vetranio Magnentius Julianus Jovian I. Valentinianus Valens Gratianus II. Valentinianus Magnus Maximus Eugenius I. Theodosius

Batı Roma İmparatorluğu 395-476	Honorius III. Konstantius Joannes III. Valentinianus Petronius Maximus Avitus Majorian Libius Severus Anthemius Olybrius Glycerius Julius Nepos Romulus Augustus

Bizans İmparatorluğu 395-1204	Arcadius II. Theodosius Pulcheria Markianos I. Leo II. Leo Zeno Basiliscus I. Anastasios I. Justin I. Justinianos II. Justin II. Tiberius Konstantin Mavrikios Phokas Heraclius III. Konstantin Heraklonas II. Konstans Mezezius IV. Konstantin ve II. Justinianos Leontios III. Tiberius Philippikos II. Anastasios III. Theodosios III. Leo İsauryalı V. Konstantin Artabasdos IV. Leo Hazar VI. Konstantin İrini I. Nikeforos Stavrakios I. Mihail Rangabe V. Leo Ermeni II. Mihail Theofilos III. Mihail I. Basileios VI. Leon Aleksandros VII. Konstantin I. Romanos II. Romanos II. Nikeforos I. İoannis Çimiskes II. Basileios VIII. Konstantin Zoe III. Romanos IV. Mihail Paflagonyalı V. Mihail IX. Konstantin Monomakos Teodora VI. Mihail I. İsaakios Komnenos X. Konstantin IV. Romanos Diogenes VII. Mihail III. Nikeforos Botaneiates I. Aleksios Komnenos II. İoannis Komnenos I. Manuil Komnenos II. Aleksios Komnenos I. Andronikos Komnenos II. İsaakios Angelos III. Aleksios Angelos IV. Aleksios Angelos Nikolaos Kanabos V. Aleksios Dukas

İznik İmparatorluğu 1204-1261	Konstantin Laskaris I. Teodor Laskaris III. İoannis Vatacis II. Teodor Laskaris IV. İoannis Laskaris

Bizans İmparatorluğu 1261-1453	VIII. Mihail Paleologos II. Andronikos Paleologos IX. Mihail Paleologos III. Andronikos Paleologos V. İoannis Paleologos VI. İoannis Kantakuzinos Mateos Kantakuzinos IV. Andronikos Paleologos VII. İoannis Paleologos V. Andronikos Paleologos II. Manuil Paleologos VIII. İoannis Paleologos XI. Konstantin Paleologos

This article is issued from Vikipedi - version of the 5/28/2016. The text is available under the Creative Commons Attribution/Share Alike but additional terms may apply for the media files.